VI
АБУ ТОЛИБ ХОНАДОНИДА
Абу Толиб Ҳожун қабристонидан қайтганида кўзлари тинимсиз оққан ёшлардан
қинқизариб кетган эди. Ўз отасини, хоссатан, Абдулмутталибдек тенги йўқ бир отани қора
тупроққа топшириш осмонми, ахир?! Ўзи ҳам уйжойли, камолатга етган бир киши, оила
бошлиғи эди, лекин ушбу аччиқ дамларда ўзини ҳимоясиз қолган, етим бир боладек ҳис этди.
Бу ҳол узоқ давом этмади. Узоқ давом этиши мумкин ҳам эмас эди. Чунки унинг ўзики ҳимояга
муҳтож бўлса, ҳимояси остидагиларнинг, том маънодаги етимесирларнинг ҳоли не кечади?
Ўша куни кечқурун Абдулмутталибнинг уйида бўлган катта оилавий йиғинда бир овоздан
Абу Толиб оила бошлиғи этиб тайинланди. Энди у Ҳошим ўғиллари хонадонининг раҳбарига
айланди. Бу деган сўз, энди у отасининг ўрнини эгаллаган эди. Фарқи Абдулмутталиб
қурайшнинг барча уруғлари томонидан сайланган, юксак ҳурмат кўрсатилган бир мавқе соҳиби
эди. Абдулмутталибнинг ўғли ва Ҳошим ўғилларининг раиси ўлароқ Абу Толиб ҳам отасидек
обрўэътибор, шоншарафга сазовор бўлиши учун ҳали вақт керак, отасининг йўлидан шаҳдам
одимлар билан юриши даркор эди.
Шу ҳафтада унинг уйига кўчиб ўтган суюкли жиянига том маънода чуқур меҳрмуҳаббат
ҳиссини туярди. Бу меҳрмуҳаббатнинг уч сабаби бор эди. Ҳаётининг айни баҳор чоғида бегона
юртда хазон бўлган севимли укасининг ўғли эканлиги;унинг бошқа болаларникига ўхшамаган
мукаммал бир одоб ва тарбияга эгалиги буларга қўшимча тарзда, буюк Оллоҳнинг уни ўзига хос
бир мухаббат билан севдириши.
Абу Толиб бир куни шу хусусда хотини Фотимаи Асадиййага гапирди.

— Отам бу болани деб девона бўлар, усиз туролмас эди. Энди бу ҳолат менга ўтганга
ўхшайди. Менингча, унинг тақдири ўзига хос бўлиши керак. Биз бу тақдирнинг
хизматчиларимиз, — деди.
Фотима ҳам унинг фикрини тасдиқлади:
— Тўғри ганиряпсиз, Абу Толиб. Мен ҳам шундай ҳолатни бошдан кечирмоқдаман. Ҳатто
ўз болаларимдан ҳам ортиқ кўраман шу Муҳаммадни. Баъзан ўйлаб қоламан ва ўзимдан
сўрайман: «Ажабо, туққан онаси Омина ҳам бу гўдакни мен севганчалик яхши кўрармиди?» Бу
ҳакда сизнинг фикрингизга тамомила қўшиламан. Дар ҳақиқат, унинг учун тайин этилган
алоҳида тақдир бўлса керак. Биз ушбу такдирнинг хизматчилари, аммо ша
рафли хизматчиларимиз. Умрим бўйи шу гўдакка хизмат қилсам ҳам, асло оғринмайман.
* * *
Фотима хоним кунлар ўтгани сайин ўз фикрининг накадар тўғри эканлигига тобора кўпроқ
ишонч ҳосил қиларди. Чунончи, бу гўдак ухлайдиган ёток, у ўтирган хона, кийган кўйлаги
мушку анбарлар сингари хушбўй ҳид таратарди. Ўз болалари ўрнидан қовоғи солинган, кўзлари
шапақланган ва, кўпинча, тажанг бўлиб турганлари ҳолда, Муҳаммад уйқудан турганида
кўзлари топ-тоза, юзи гул суви билан чайилгандай тиниқ бўларди. Ўз болалари оч
қуртқумурсқалардай дастурхонга ҳужум қиладилар, у эса, ҳамманинг дастурхон атрофига
ўтиришини, овқатга аввал катталар қўл узатишини кутади, овқатни шошибпишиб, талашиб
эмас, ҳатто катталарга ўрнак бўладиган даражада одоб ва камтарлик билан ейди. Қизи Умму
Хонийнинг, ўғли Оқил ва бошқа болаларининг ҳам унга ўхшашини нақадар исташини
билсангиз эди. Ҳаммадан қизиғи, бу гўдакнинг шу қадар гўзал ахлоқ ва одоб, тарбия ва
камтарликни кимдан, қаердан ўргангани эди. Чунки шу кунгача худди кўчманчилардек ҳаёт
кечирди. Эндигина саккиз ёшга тўлган бўлишига қарамай, учта бошқабошқа оилада тарбия
топди. Аввало, Саъд ибн Бакр қабиласида Ҳалималарнинг, сўнгра онасининг ва, ниҳоят,
бобосининг қарамоғида бўлди. Учта бошкабошқа оилада тарбияланишнинг ижобий эмас,
одатда салбий таъсири бўлиши керак эди. Шундай муҳитда ўсишига қарамай, ҳамма қатори бир
бола бўлишининг ўзи ҳам катта гап эди. Сўнгги икки йил давомида, бобосининг
қарамоғидалиги чоғида бир сўзи икки бўлмади. Етим бир боланинг бундай шароитда тантиқ,
инжиқ ва ўжар бўлиб кетиши турган гап эди. Шунга қарамай, катталарнинг ҳавасини
келтирадиган даражада одобга эга бўлганини эътироф этиш сира ҳам муболаға эмас.
Бир кеча эрхотин орасида шундай суҳбат бўлиб ўтди:
— Бир нарсани сезяисизми, эй Абу Толиб?
— Хўш, нима экан, эй амакимнинг қизи? Уйимизга кун сайин барака кирмокда. Муҳаммад,
уйимизга келган кундан бери дастурхонга тортилган онқат, кам бўлса ҳам, ҳаммага
етмокда.
—Ҳа, гапинг тўғри, хотин. Бу ўзгаришни мен ҳам анчадан бери сезиб юрибман. Очиғини
айтсам, Муҳаммадни бу ерга олиб келаётганимда, уйимизнинг торлиги мени ўйлатиб қўйган,
икки луқма кам овқат еймиз энди, деган эдим. Аммо, аксинча, дастурхон атрофидан олдингидан
ҳам кўра тўйиброқ турмоқдамиз, шундай эмасми?..
—Мен шунга аминманки, Мухаммад уйимизга ўзи билан бирга барака ҳам олиб келди.
Кеча уни Зубайр уйига олиб кетганида, дастурхонга ҳар кунгидай овқат қўйдим, болалар
тўймадилар. Ўзим ҳам ярим оч қолдим.
Абу Толиб хотинининг сўзларини тасдиқлади:
—Уйимизга бараканинг кириши бевосита жияним билан боғлиқ эканлигига энди
шакшубҳа йўқ.
Шу кундан кейин дастурхон атрофига ўтирган болаларнинг овқат келиши билан
шошибпишиб қўл узатишларига чек қўйилди. Абу Толиб бу масалада ўз болаларига сира ҳам
мурувват қилмас, «Шошилманг, олдин Муҳаммад келиб ўтирсин», дер, овқат ейишни олдин

унга бошлатиб, сўнгра болаларининг дастурхонга қўл узатишига рухсат берар эди.
Бир куни Фотима хоним дастурхонга бир киши зўрға тўядиган микдорда озгина сут қўйди.
Сут ичиб бўлингач, овқат тортилиши керак эди. Ҳар доимгидек, аввал нур юзли Мухаммад
ичди. Аммо сут халивери тугайдиганга ўхшамасди. Дастурхондан ҳамма тўйиб тургандан кейин
ҳам яна бир кишига етадиган миқдордаги сут ҳеч қўл теккизилмагандек турарди. Нигохлар
бирбирлари билан тўқнашди, маъноли қарашлар билан бирбирларини англадилар.
Умму Айман унинг овқатга бўлган қизиқиши ҳақида шундай деган эди: «Болалигида
бирон марта очликдан ёки чанқоқликдан шикоят қилганини эшитган эмасман. Эрталаб бир
қултум Замзам сувидан ичарди, унга овқат бериш учун чиққанимизда, «Егим келмаяпти,
қорним тўқ», деб жавоб берарди».
Абу Толиб жонидан ортиқ суйган жиянининг оилага моддий кулфат келтирмаслигига,
аксинча, моддий ёрдам келтирганига катъий юпонч ҳосил қилди. Баъзан ўзи учун солинган
ўринга суюкли жиянининг келиб ётганини кўради, бу ҳолни кулимсираб қаршилайди. Баъзан
ўзи ҳам унинг ёнига чўзилади, Муҳаммаднинг ёқимли ҳидига маст бўлиб уйқуга кетади.
Абу Толиб меҳрмуҳаббати зиёдалиги билан ҳам отасининг ўрнини эгаллай бошлади. Кун
сайин жиянига бўлган меҳрининг ортиб бораётганини оддий сўз билан таърифлаб бўлмайди.
Эртанги куннинг энг буюк кишисини ёлгиз қолдиришни истамаган буюк Оллоҳ
Абдулмутталибдан сўнг бу дафъа Абу Толибнинг кўнглини унга боглаган, меҳр оташини унинг
юрагида ёндирган эди. Жияни бўлмаса, ўз фарзандлари билан овуна олмас, юраги сиқилиб
кетар эди.
«Оёғига бирон тикан кирсая» ёки «Бошидан офтоб ўтиб, гул юзини куйдирсачи» ёхуд
«Болаларимдан биронтаси қўпол муомала қилсая» ёки «Маҳалланинг беодоб болалари уии
хасра қилишсачи...» каби миясидан ўтган минг хил фикрлар ичини кемирар, кўз олдида
бўлмаса, безовталанаверар, ҳеч хотиржам бўлолмас эди. Қисқа муддат ёнида бўлмаса, кўнгли
ҳам у билан кетар, у қошига келгач, енгил нафас олар ва қалби осойиш топар эди.
Хох Абдулмутталибнинг, хоҳ Абу Толибнинг бўлсин, унга нисбатан меҳршафқат ва
марҳамат туйғуси бир отанинг ўз фарзандига бўладиган меҳрмуҳаббатидан ҳам ортиқ эди.
Абдулмутталибнинг ўғиллари ичида салобати ва тадбиркорлиги жиҳатидан энг кўп
ўхшаши Абу Толиб эди. У акаукаларининг энг каттаси эмас эди. Энг камбағали эди, десак ҳам,
хато бўлмас. Молмулки йўқ эди. Бир нечтагина туяси бор эди. Ана шу туяларнинг сутини
истеъмол қилиб, кун кечирардилар. Тижорат иши билан камданкам шуғулланар, рўзғор учун
зарур миқдордагиқа маблағ топиб келар эди. Аммо юраги кенг, кўнгли бой эди. Ҳеч кимга ҳасад
қилмасди. Кўп кишилар ортиқ даражада ружу қўйган ичкиликнинг томчисини ҳам оғзига олган
эмас, зино билан ҳеч иши бўлмаган эди. Бу жихатдан ҳам отаси билан айни бир фикрда эди.
Сўзлари эътиборга лойиқ, бемаъни гап ва беҳуда ишдан қочар, ожизларга ёрдам берар,
мазлумларни ҳимоя қилар, эзилганларга ҳамдард бўлар, ғарибларга йўл кўрсатар, ҳеч кимнинг
дилини беҳуда оғритмас эди.
Мана шу сабаблар туфайли ундан бойроқ, ёш жиҳатидан каттароқ бўлган акалари у ёкда
қолиб, Ҳошим ўғиллари унинг атрофига тўпланишни маъқул кўрдилар, уни ўзларига оила
бошлиғи этиб сайладилар.
У, албатта, айнан Абдулмутталибнинг ўзгинаси эмас эди. Аммо астасекин отасининг
изидан эргашиб бораётган эди. Бу кетишда бутун Макка халқи ҳурмат қиладиган бир ҳоким
бўлинги ҳам турган гап эди. Мансаб ва мартаба уни қизиқтирмасди. Зотан, уни ота йўлидан
бошлаётган сабаб ҳам шу эди.
Энг камида Ҳошим ўғилларининг бошлиғи ва етакчиси бўлган Абу Толиб жиянига туйган
беқиёс мехрмуҳаббати боис болага айланар, уни хурсанд қилиш учун ҳар қандай фидокорликка
тайёр эди.
Шу маънода Фотима хоним ҳам хожаси Абу Толибдан сира қолишмасди. Бу шунчаки бир

мусофирга кўрсатиладиган иззатикром ёки бир етимга таскин беришлик эмас, ёинки
назокатлиликнинг намойиши эмас эди. Ишқ оташ даражасидаги зўр бир муҳаббат эди. Юрагида
она ўз фарзандига нисбатан туядиган покиза туйғулар жўшарди унинг.
Фотима хоним ўз болаларидан олдин уни ювинтирар, сочларини тарар, ўрнини солиб
берар эди. Ҳар доим унга сидқидилдан меҳр билан хизмат кўрсатарди. Чунки у келган кунидан
бери ўз болаларига ўхшаб, йиққанини тўзитиб ташламади, айтилган гапга қулоқ солди,
берилган саволга ҳозиржавоб бўлди, буюрилган ишни сўзсиз бажарди. Жанжалтўполон
қилмади, шовқин солиб уйни бошига кўтармади. Фаришталардек руҳи пок, юзи нурли,
кийимлари озода.
Ўз болалари эрталаб кийиб чиқиб кетган кийимларини кечқурун чангтупроққа белаб,
кирчир қилиб келап эканлар, унинг топтоза, гулдай очилиб келишига нима деса бўларди?
Чақирилмаса ҳам, янгасига ёрдам бериш учун югуриб келиши, олдиндан худди ианднасиҳат
қилингандек ақлга, мантиққа уйғун равишда иш тутиши уни севдирмай кимни севдирсин?
Яна, айни маҳалда, Буюк Яратувчи Фотиманинг қалбига ҳам ҳоким бўлганлигини
унутмаслик лозим!
Абу Толиб қаерга борса, жиянини ҳам бирга олиб кетар, доим ёнида бўлишини истар эди.
Эрталаб уйғонгани заҳоти унинг уйқудан тургантурмаганини текширади, уйғонадиган иайтини
сабрсизлик билан кутади...
БУЛУТЛАРГА ҚИЛИНГАН ИШОРА
Бир ёз мавсуми бу диёрларга қурғоқчиликни келтирди. Одамлар ҳар куни эрталабдан
осмонга тикилишар, бир парча булут кўриниб қолармикан, деб умид қилишар эди. Оқшом
тушиб, қош қорайганда яна булутсиз — ёмғирсиз ўтган куи учун ғамандуҳ... Каъбанинг
атрофини ўраб турган сонсаноқсиз бутлар энди бирон ишга ярамайди, деган тушунча тобора
кўпроқ кшниларнинг онгини эгаллай бошлади.
Куилардан бир куни бойлардан бирининг эшиги очилиб, ундан бир кул чиқди. Қўлида бир
товоқ тўла қаймоқ бор эди. Қаъба томонга тўғри йўл олди. Юзида акс этаётган ифодани
тушуниш қийин эди. Юраги сиқилган, истаган нарсасига эрииголмаган бир кишига ўхшар эди.
Каъбагача келди. Бир тўда бутларнинг орасидан ўтди. Хўжайини исмини айтган бутнинг
қошига борди, товоқни унинг олдига қўйди ва орқасига қайрилди.
Бу қаймоқ хўжайини томонидан, ёмғир ёғишига шафоатчи бўлар, деган умидда бу бутга
берилган бир норадек гап эди. Эҳтимол, бу қаймоқнинг ҳурмати учун еру кўкнинг эгаси бўлган
Улуғ Мавлога ёлворар, ёмғир ёғдириш изиини олар.
Қул қупқуруқ жонсиз тошнинг олдида истаристамас қолдирган қаймоқдан ҳеч кўзини
узолмасди. Шу тариқа ўн беш қадамча орқага юрди, ўтирди: жуда ғамгин эди. Бу биринчи марта
келиши эмасди. Шу кунгача қанчақанча тансиқ нознеъматлардан олиб келган, бу жонсиз
тошнинг олдига юраги ачишаачиша қолдириб кетган. 96
Умри бўйи жондили билан хизмат қилган бу уйда ўша хошчалик қадри, ҳурмати йўқ эди
унинг. Шу товоқда келтирган қаймокдан на бирон марта татиб кўрган ва на татиб кўршн учун
таклиф этилган. Қаймоқ ўрнига еган калтакларининг эса, сонсаноғи йўқ. Елкасида еган
калтакларининг қаторқатор излари бор. Доимо беминнат хизмат қилган, хизмати эвазига
хўрланган, камситилган, урибдўппосланган. Ҳолбуки, бу жонсиз тошнинг у оилага берган ҳеч
қандай фойдаси йўқ. Аммо дунёқараши тор бўлган хўжайини ҳар сафар фурсати келганда, энг
тансик нознеъматларни унга жўнатишдан тийилмас эди.
Мабодо эшитиб қолсалар, қамчилар остида ўлдириб юбормасликларига ишончи йўқ,
бўлмаса, ўтириб бу қаймоқни маза қилиб ейишга рози эди у. Аммо юракюрагигача сингиб
кетган кўрқув ҳисси бунга йўл қўймади.
Ўтириб, ғамандуҳ ва ҳасрат билан қаймоққа қарай бошлади. Кўп ўтмай, югуриб келган бир
кучук қаймоқни тўйиб, зўр иштаҳа билан паққос туширди. Салдан кейин оёғини кўтарди ва
бутнинг устини булғаб, яна югуриб кетди.
Қулнинг бутун вужуди титраб кетди, юрагига муздай сув сепилгандек бўлди. Ичи ёнди.
Чунки оғзининг суви оқаоқа, ҳидлабҳидлаб келтирган, аммо бир луқма олиб ейишга ҳам журъат
қилолмаган қаймоқ бир кучукнинг нафсига ем бўлган эди. Аммо шундан кейин итнинг тап
тортмай, бутни ҳўллаб кетиши унга берилган жазо, ундан олинган ўчдай таъсир қилди.
Турли бемаъни одатларга бой бу шаҳарда қанчаданқанча озиқовқат, совғасаломлар
бутларга ҳадя этилар, аммо нознеъматларнинг ҳузурини дайди мушуклару итлар кўрар эди.
Эрта тонгдан бошлаб куни бўйи, баъзан кечалари ҳам қошларига келиб, сажда қилиб,
ёмғир сўраганлар етарли даражада ёлворганликларига, лозим бўлган даражада илтижо
этганликларига ишонгач, у ердан кетишар, аммо келганларида қанчалик лоқайд ва сокин
бўлсалар, кетганларидан кейин ҳам шунчалик ҳиссиз қолган бутларнинг устларини ҳўллаб
кетадиган итларни қувиб юборишга ҳам ожиз бўлган тош парчалари эканликларига ё ақллари
етмас, ё парво қилмас эдилар.
Берилган ҳадялар, қилинган назру ниёзлар, ҳаммаҲаммаси бекор кетди. Кўкда ҳамон на
бир парча булут, на ёмғирдан дарак бор эди. Ер яна сувга чанқоқлигича ҳасрат ичида қолди.
Ҳайвонлар очликдан азобланиб, сувсизликдан қийналиб қолавердилар.
Қаерда бир суҳбат ёки йиғин бўлса, ягона муаммо қурғоқчилик эди. Қўлдан келган барча
чоралар синаб кўрилгани, аммо ҳеч қандай натижага эришилмагани баҳс этилар, илоҳларнинг
кўнгилларини ололмаганлиқларидан сўзлашар эди. Бу орада икки йилча олдин
Абдулмутталибнинг Абу Қубайсда ўқиган ёмғир дуосини эсладилар. Ҳозир орамизда бўлса эди,
яна ёмғир дуосига чиқишни таклиф этардик, деганлар бўлди. Ахийри Ҳошим ўғилларининг
йўлбошчиси Абу Толибга илтимос қилишга қарор берилди. Нима бўлганда ҳам Абу Толиб
Абдумутталибнинг ўғли эди. Унинг қони жўш урарди юрагида.
Абу Толиб уйига келган бир қанча қурайш қарияларини илтифот билан ичкарига таклиф
этди. Саломлашдилар. Келганлардан бири:
Сенинг ҳузурингга бош уриб келишимизнинг асл сабаби, эй Абу Толиб, ёмғир дуосига
чиқишингни сўрашдир. Ўзинг ҳам кўриб турганингдек, сувсизликдан қирилаётирмиз.
Ҳайвонларимиз ҳолдан тойди. Биз учун ёмғир дуосига чиқсанг, қандай бўларкана?!
Абу Толиб бу таклифни ўринли деб топди: — Бажонидил розиман. Аммо бизнинг кучимиз
дуодан бошқасига етмайди.
Салдан кейин уйидан чиқди. Ёнига суюкли жиянини олиб, йўлга тушди. Каъбага келди,
Каъбанинг деворига суянди. Бошини кўтарди ва дуо қила бошлади. Халқ унга қўшилиб
такрортакрор «Омин» деб турди.
Ҳар доимгидек, бу кун ҳам осмон булутсиз эди. Дуо қабул бўлган такдирда иккиуч кун
ичида ёмғир ёғиши мумкин эди. Абу Толиб бутларга эмас, Жаноби Ҳаққа илтижо қиларди.
Зотан, улар Жаноби Ҳақнинг борлигини тан олишар, бутларни эса, Оллоҳ таоло билан одамлар
ўртасидаги воситачи, ҳомий деб билар эдилар.
Шу аснода Абу Толибнинг ёнидаги маъсум гўдакнинг ҳам кўлларини кўтариб, бармоқлари
билан кўкка ишора қилгани маълум бўлди. Бу инюра билан кўкда кўринган бир нарсани
кўрсатардими ёки Буюк Яратувчи томонидан кўтарилган эдими у қўлчалар? Бу ҳақда ҳеч ким
билмайди. Аммо яхшилаб қараганларида, Муҳаммад бармоғи билан кўрсатган томонда бир
булутнинг уфқдан ошиб ўтгани ва шамол тезлигида илгарилаб келаётгани кўринди. Орқасидан
такрор ва такрор пайдо бўлган булутлар уни таъқиб эта бошладилар. Кўп ўтмай, Макка устини
қора булутлар қоплади. Абу Толиб ҳали дуосини тамомлаб ҳам улгурмаган эди. Пастга тушган
бир неча ёмғир томчиси шодлик қичқириқларига сабаб бўлди. Баланд овозда янграётган
«Омин» сўзлари бу сафар севинчга тўла эди. Ёмғир дуоси учун тўпланганларни ёмғир таркаб

кетишга мажбур этди. Юзлардан оқаётган томчилар ёмғир суви эдими ёки шодиёна кўз
ёшларими, буни фарқлаш қийин. Гарчи дуони Абу Толиб ўқиган бўлсада, Қодир Эгамиз
ёмғирни кимнинг хурмати учун берди?!
Абу Толиб бу саволнинг жавобини жуда яхши биларди.
* * *
Ўша кеча кўпгина оилаларда Абу Толибнинг дуога чиққани тўғрисида баҳс юритилди.
Зотан, дуони бошиданохиригача ўз қулоқлари билан эшитганлар бор эди. Улар Абу Толибнинг
қайтақайта:
— Оллоҳим, ушбу маъсумнинг ҳурматига, Оллоҳим, бу етим ҳурмати... — дея ёнидаги
нурли гўдакни шафоатчи қилганидан хабардор эдилар.
Улардан бири:
— Нима бўлса ҳам, у бола бармоқлари билан кўккаинюра қилгач, бўлди. Гўё кўкдан
булутларни бу ёққа чорлагандек кўринди менга, — дерди.
Бошқаси:
— Бу болада бир гап бор. Икки йил олдин Абдулмутталибнинг дуосини эшитган эдим. У
ҳам «Бу етимҳурматига...» деб дуо қилган эди, — деди. Аёллардан бири:
— Хўш, бутларимизчи? Бутларимиз нима қилди? —деб сўради.
—Нима қилардилар, ҳеч нарса, — деди унинг эри. Бошқа бири янада очиқроқ қилиб айтди:
—Яъни, тош қотиб туравердилар. Ташқарида ёмғир ҳамон селдек қуярди.
* * *
Бир куни Маккага машҳур башоратчи келди. Кишининг юзидаги, қўлларидаги йўлларга
қараб унинг келажаги ҳақида маълумот берарди. Ҳар ким боласини унинг ҳузурига олиб кела
бошлади. Унга кўрсатишди, гапларини жон қулоқлари билан тинглашди. Абу Толиб ҳам жияни
билан биргаликда келган эди. Бу ерда уларнинг ҳам келиши тасодиф эдими ёки Абу Толиб
жиянида зоҳир бўлган ва кун сайин ойдинлашаётган устувор хислатлар ҳақида гапириб, бу
одамнинг қандай маълумот беришига қизиққанмиди? Бу нарса бизга қоронғи.
Башоратчининг атрофи худди ари уясига ўхшарди. У Ҳошим ўғилларининг етакчиси Абу
Толибнинг ҳам ёнида бир бола билан келганини кўрди. Дарҳол ишини йиғиштириб, уларга
ўгирилди. Аммо атрофдагилар уни ўз ҳолига қўядиган эмасдилар. Ҳар тарафдан
бақирибчақириб, уларга қарашни сўрай бошладилар.
—Абу Толиб олиб келган болани ўтқазиб юборинг менинг ёнимга.
—Онанг қоқиндиқ, болам, Абу Толибнинг навбати ҳали келганича йўқ, менинг неварамии
кўриб қўй.
—Ахир, унинг ёнидаги болада ғаройиб хислатларни кўряпман.
—Тушунарли, лекин бизнинг ишимизни ҳам эртага қолдирма.
Абу Толиб башоратчининг тўсатдан жиянига ўгирилгани ва бошқа болаларни кўришдан
қўл силтаганини кўргач, «Яна бирон зарари тегмасин», дея жиянига қайрилди:
— Қани, ўғлим, сен уйга боравергинчи, — деди.
У одам ҳар икки гапнинг бирида «Абу Толиб қаерда?» деб сўрарди. Бирдан уни кўриб
қолди:
—Қаердасан, эй Абу Толиб?
—Кўриб турганингдек, шу ердаман.
—Ёнингдаги бола қани?
—Уйга жўнатдим.
Башоратчи ўрнидан турди. Абу Толибнинг қўлидан тутиб, бир неча одим четга олиб ўтди
ва:
— У болага диққат билан қара, шуни яхши билгинки, у оддий бир бола эмас. Вояга етганда
ҳам оддий инсон бўлмайди, — деди пичирлаб. Сўнгра Абу Толибга қаттиқ тикилди:

— Қасам ичаман, қайтақайта қасам ичиб айтаманки, сўзларим тўғри чиқади! — деди.
ШОМ САФАРИ
Роҳиб Буҳайра
Фил ҳодисаси содир бўлганидан бери ўн икки йил ўтган эди.
Ҳар йили ёз мавсумида Шом, қишда эса Яман томонларга сафарлар уюштирилар,
карвонлар жўнатилар, шу тариқа савдосотиқ, тижорат ишлари юритилар эди. Аммо йўл ҳеч вақт
хавфхатарсиз бўлмасди. Ҳаром ойларидан ташқари (ҳаром ойлари — зулқаъда, зулҳижжа,
муҳаррам ва ражаб) қилинган сафарларда куннинг барча — йигирма тўрт соати ичида ҳам
қароқчилар ҳужумига учраш ҳеч гап эмас. Шунинг учун доим бундай ҳужумга тайёр туриш
лозим эди. Бундан ташқари, карвоннинг бутун сафар давомида батартиб йўл юришини ташкил
этиш ва таъминлаш, тўхташ ва йўлга чиқиш пайтларини белгилаб олиш, йўлда учрайдиган
қабилалар билан учрашиб, уларнинг кўмагидан фойдаланиш учун бир йўлбошчига эҳтиёж бор
эди.
Шу муносабат билан қурайшларга сўзи ўтадиган, ҳурмат ва эътиборга лойиқ бир киши
карвонга бошлиқ этиб тайинланарди, ёнига эса, етарли даражада қуролланган аскарлар
олинарди.
Бу йил карвонбошилик масъулияти Абу Толибнинг зиммасига тушди. Абу Толиб кучли
ҳаяжон ичида эди. Чунки савдосотиқ билан шуғулланадиган қурайший борки, унинг карвонда
озмикўпми ҳиссаси бўлади. Маккадан чиқилгандан кейин нарибериси билан бирор икки ой
давом этадиган бу сафар пайтида карвонга етадиган ҳар қандай зиёнзаҳмат учун у жавобгар
бўлиши лозим. Бундан ташқари, мана, тўрт йилдирки, бирон кун ҳам ажралмаган суюкли
жиянидан узоқда бўлишини ўйларди.
Дастлаб Муҳаммадни ўзи билан олиб кетмоқчи бўлди. Аммо шу кунгача биронта ҳам
карвон турли таҳликаларга, босқинларга учрамасдан йўл босганини ҳеч ким билмайди. Йиртқич
ҳайвонларнинг ҳужумига ҳам дуч келиш мумкин эди. Шулар ҳақида ўйлар экан, уни олиб
кетиш билатуриб хавфга қўйиш билан баробарлигини ҳис этди. Иккинчи томондан, жиянининг
ёлборгувчи нигоҳларига дош беролмас, аммо сафарнинг оғир бўлиши мумкинлигини, йўл
қийинчиликларини ўйлаб, уни ташлаб кетишни афзал ҳисоблар эди.
Абу Толиб то кетадиган кунларигача тараддудланиб юрди. Карвон йўлга чикадиган кун.
Эндигина тонг отган эди. Акаукалар Абу Толибни кузатгани келдилар. Неча кундан бери уни
иккиланишга мажбур этган жияни бир бурчакда қимтиниб турарди. Унинг ҳам бориши ёки шу
ерда қолиши ҳақида шу чоққача бирон оғиз гап айтилмаган. Ҳамма нарса тайёр бўлгач, Абу
Толиб акаукалари, опасингиллари билан хайрлашди. Болаларининг, ниҳоят, нурли жиянининг
ёноқларидан ўпди.
— Сизларни худога топширдим... — дея туясига минди. Шу пайт Муҳаммад туяга
яқинлашди ва унинг жиловидан тортди. Маъсум нигоҳларини амакисига қадади:
— Мени ҳам енингизга олинг, амакижон. Мсни ташлаб қаёққа кетяпсиз? Кимга ташлаб
кетяпсиз мени? Ўзини зўрға тутиб турган Абу Толиб ортиқ дош беролмади.
— Қани, мин туяга, сени ҳам олиб кетаман. Қариндошлари бунга рози бўладиганга
ўхшашмасди.
— Бундай бир кичкина гўдак йўл азобига қандай чидайди? Қолаверса, сафар чоғида дуч
келиши мумкин бўлган хавфхатарларни ўзинг ҳам жуда яхши биласанку!
— Аммо мен унга йўқ дея олмайман.
— Болани била туриб оловга ташлай олмайсан. Абу Толиб жиянига ўгирилди:
— Қани, амакиларинг, аммаларинг нима демоқдалар?— деди.
Муҳаммад туянинг жиловидан маҳкам ушлаб олган, кўзлари намли, истагида қатъий эди.

Абу Толиб яна қариндошларига қаради:
—Олиб кетаман, — деди.
—Бўлмайди, эй Абу Толиб, асло рози эмасмиз.
— Худо ҳаққи, қарорим қатъий. Энди ундан ҳеч ҳам ажралолмайман!
Шундан кейин қўлини узатди, севинч билан узатилган кичкина қўллардан ушлаб туясига
мингаштирди ва кутиб ўтирмай, юришга фармон берди. Карвон секинаста йўлга тушди, орқада
қўллар силкинар эди.
— Муҳаммадга яхшилаб қара, эй Абу Толиб.
— Ой бориб, омон қайтинглар.
— Рашидун мадҳия... — каби овозлар бирбирига
қўшилиб кетди.
Кун тиккага келганида, бир неча водийни орқада қолдирган карвонга илк бор тўхташ амри
берилди. Жазирама иссиқ тафтидан қайтгунча шу ерда дам олиниб, сўнгра яна йўлга
чиқиладиган бўлди.
—Қалай, ўғлим, йўл ёкдими?
—Сиз билан бирга эканман, нега ёқмасин, амаки! Ўтирдилар, бир неча дона хурмо едилар.
Абу Толиб
жиянининг устига чойшаб ёпди.
—Қани, энди бир оз мизғиб олгинчи, жигарим, —деди.
—Сизчи, амакижон?
—Мен карвонни кўздан кечириб чиқаман, сўнг ётаман.
Шундан кейин унга ором тилаб, карвонни текширгани ўрнидан қўзғалди.
Туялар чўккан, ҳамма бир тарафга тизилиб ўтирар эди. Абу Толиб соқчи тайинлашни
лозим кўрмади. Чунки ҳозир ҳаром ойлари эди. Бу мавсумда қароқчилар ҳужум қилмасдилар.
Айланиб келди. Чўккан туяга суяниб ўтирди ва шу ҳолда ухлаб қолди.
— Ухлаяпсизми, амакижон?
Абу Толиб жиянининг ёқимли овозидан уйғониб кетди. Атрофига назар ташлади. Ҳамма
ўрнидан турган, уни нойлаб турар эдилар. Дарҳол у ҳам турди, туясига минди, жиянини
орқасига ўтиргизди:
— Юрамиз... — деди.
Юриш бошланди. Куёншинг тафти қайтган эди. Нафас олса бўладиган даражада иссиқ...
Бир оздан сўнг латиф бир шабада эса бошлади.
Кун ботгач, юриш янада завқли бўлди. Йўловчилар чарчоғини ёйиш учун хурсандчилик
қилипши исташарди. Шеърлар, шарқийлар ўқилди, қўшиқлар куйланди. Туялар ҳам ўз
навбатида шеър оҳангига мос равишда шаҳдам одимлаб юрдилар. Зотан, тонг саҳарда ва кечки
пайтларда йўл юриш анча осон эди.
Сафар давомида йўловчилар у ёқбу ёқдан гаплашиб боришди, ўтмишда бўлиб ўтган
аччиқчучук воқеаларни эслашар эди. Абу Толиб елкасига бош қўйиб уйқуга кетган жиянини
тўйиб ором олсин дея карвонни тўхтатди. Соқчилар қўйилди. Карвон аҳли ҳордиқ чиқара
бошлади. Абу Толиб ҳам кўзларига келган уйқуни енголмай, жиянининг ёнига чўзилди.
* * *
Эрта тонгда юклар туяларнинг устига ортилди. Яна юриш бошланди. Шеърлар қўшиқларга
уланди. Кун тиккага келгунча анча йўл босиб ўтилди.
Мусиқадан жуда хушланадиган, тили билан гапиролмасалар хам, қўшиқнинг оҳангига кўра
оғироғир ёки тезтез, ҳаттб югуриш даражасида одимлаб кетаётган туялар қумларга ботабота
йўл босар, устларидаги йўловчилар чайқалибчайқалиб борар эдилар. Узоқда бир тепалик
кўринади, тезда ундан ошиб ўтишади, иккинчи, учинчи тепаликлар шу тариқа ортда
қолаверади. Тўрт тараф ҳам қум, чанг-тўзон, тупроқ. Дақиқа сайин тобора кучлироқ

қиздираётган қуёш қуш учса қаноти, одам ўтса оёғи куядиган бундай саҳрода бирон кишини
йиқитиши, сувсизликдан телбага айлантириши хеч гап эмас эди. Ёлғиз Оллоҳ билади, юз
йиллардан бери бу қумлар неча минг марталаб қуёшнинг аёвсиз ҳарорати туфайли оловоташга
айланган, қанчаданқанча йўловчинииг қонини миясига урадиган даражада қиздирган, салдан
кейин эса — кеч тушиб ҳаво салқинлашгач, устида ётганларни совуқ қоттирган экан...
Йўлда давом этиларкан, сайёҳларнинг юз-кўзлари чангга ботди. Ташналикни босиш учун
мешлардаги сувдан озоз ичилди.
— Сафаримиз яхшилик билан тугамаса керак, —деди тўсатдан йўловчилардан бири.
Бошқаси унинг юзига тикилди.
—Нега бундай деяпсан, тинчликми ўзи?
—Бут олиш эсдан чиқибдику?!
Ҳа я, тўхтачи, балки бирон киши олгандир.
—Сафар ташвиши билан бўлиб ёдимиздан кўтарилибди. Наҳот икки кун деганда эсимизга
келса!..
—Ҳадеб куюнаверма, бордир биронта бут олган киши.
Оқшом пайти тўхташга амр берилгач, Абу Толиб жиянини ҳам олиб, юз кишидан кам
бўлмаган карвонни кўздан кечириб чиқмоқчи бўлди.
Мусофирлар учбеш кишилик гуруҳларга бўлиниб ўтиришарди. Емишлари хурмо,
ичмишлари сут эди. Бир неча киши туяни соғиш билан овора. Аммо ўртада сут соғиладиган
идиш йўқ, сут тўғридантўғри қумнинг устига соғилмоқда эди.
— Булар нима қилишяпти, амакижон?
— Қани, кўрайликчи.
Абу Толиб вазиятни тушунгандек бўлди.
—Санам олиб келган ҳеч киши йўқми? — деб сўради. Ораларидан биттаси бошини
кўтармай жавоб берди:
—Ҳеч кимда йўқ.
Етарли миқдорда сут соғилгач, ердаги қумтупроқдан Лой ҳосил бўлди. Эҳтиёткорлик билан
олинди, сўнгра шакл ясала бошланди. Озмикўпми бутга ўхшаган бир нарса ҳосил бўлди. Ўртага
қўйилди, кейин одамлар унинг атрофида бошларини ерга қўйиб, сиғина бошладилар.
Бут ясалгани ҳақидаги хабар бутун карвон бўйлаб тарқалди. Сал наридагилар ҳам
келишди. Ўттизқирқ кишилик бир оломон тўпланди. Ҳаммалари мана шу лой санамнинг
қаршисида бошларини ерга қўйиб, сажда қилишар, кафтларини очиб унга ёлвориб, атрофида
гир айланишар эди.
Ҳар бири ақли жойида, қилган ишини биладиган одамлар эди. Бу аянчли аҳволга
ачинмасдан илож йўқ эди. Бу нотавон одамлар ўйин ўйнамаётган эдилар. Аммо ёш болалар ҳам
бундай ҳолга асло рози бўлмайдиган бир иш билан машғул эдилар.
Тоатибодат бирмунча вақт давом этди. Шундан кейин биринсирин тарқалдилар. Биров
ерга чойшаб тўшади, яна биров туясига суянди, шу тариқа қаттиқ уйқуга кетдилар. Ў ердан
жилган икки киши орасидаги мана бу суҳбатни эшитганлар бўлди:
—Яхшики, бундай бир чора топилди. Ўзиям роса соғинган эдим бутимни.
—Яхшиси, ўзимнинг бутимни олиб юраман энди. Усиз қилинган ибодат руҳимни
енгиллаштирмади менинг.
—Аслида шундайкуя, аммо нима қиласан. Сафар деб қўйибдилар буни. Бутларимиз шуни
ҳисобга олиб бизни маъзур тутсалар, ажаб эмас.
Карвон аҳлининг кўпчилиги шу фикрда якдил эди.
Маза қилиб ухлашни маъқул кўрган бир йигит билан бутга сиғиниб келган биродари
орасида эса, шундай ҳангома бўлиб ўтди:
— Борганингда яхши бўларди. Одамнинг руҳи енгил тортади.

—Мен енгил тортмас эдим.
—Нимага?
— Ахир, ўзинг ўйлаб кўр, туяни соғдилар, сути билан қорган лойдан вақтинчалик бут
ясадилар. Сиғиниб бўлишгач, бир бурчакка отдилар. Шундай эмасми?
—Ҳа, шундай. Мен бундай бутга сиғинишни истамайман.
—Нималар деяпсан ўзи?
—Нимани эшитган бўлсанг, шуни.
— Аммо бундай дейишинг тўғри эмас. Сафарда бўлсак, бошқа иложимиз йўқда, ахир.
Йўлимиз хавфхатарга тўла. Бошимизга бирон фалокат тушмайди, деб хеч ким кафолат
беролмайди.
—Шу лой санамга сиғинсак, келадиган бало даф бўладими?
—Барибир, сенинг фикринг нотўғри. Маккада си 1 ғинганларимиз ҳам тош ёки ёғоч
парчаси эмасми?
—Шундайликка шундайкуя, аммо улар ота-боболаримиздан қолган илоҳлар. Уларнинг
қаршисида бундай нарсалар эсга келмайди. Улар ҳақиқий илоҳ бўлмасалар, ота-боболаримиз
уларга сиғинишармиди?
—Эртага бизнинг фарзандларимиз ҳам шундай дейдилар.
—Шундай дерлар ҳам, аммо сизлар бу ишга енгилелпи қараяпсизлар. Шунчаки қўлбола
ясаб олган лойбутни илоҳ демоқдасизлар. Эртага уйга қайтганимизда, бизнинг бу ишимиздан
хабардор бўлган Ҳубал не дейди, Лот, Уззо,иМанот, Исоф, Ноила каби илоҳларимиз нима
деркан? Йўқ, азизим, масала сизлар ўйлаганчалик кўнгилхушлик масаласи эмас асло. Ё бутни
ёнингда олиб юр, ё бундай сохта ибодатга чек қўй.
—Агар масалага чуқур ёндашсак, бутни бу ерга олиб келишимиз ҳам унга бўлган
ҳурматсизлик эмасми? Оламиз, қўямиз, яна олиб юрамиз. Сўнгра, қошида бош эгиб сиғинамиз,
ундан ёрдам сўраймиз...
Суҳбат шу ерда бўлинди. Чунки ақл билан ўйлаб кўрганда, бу масала тобора боши берк
кўчага кириб қолаётган эди. Илоҳлар ҳақида билиббилмай мунозара қилиб, бошга бало
орттиргандан кўра, сухбатни шу ерда тугатиш афзал кўрилди.
Тўртинчи кун...
Туш пайти тўхташга амр берилгач, йўловчилар ўнгу сўлга ёйилдилар. Биров эҳтиёж
юзасидан хилватроқ жой қидирар, биров юкларни туширар, биров эса, тўрвасидан чиқарган
хурмони ер эди. Туялар ўз ҳолига ташлаб қўйилган, деярли ҳеч кимнинг иши йўқ.
Йўлга чиқилгандан бери ҳали туясига бир қултум сув, бир кафт ем бермаганлар ҳам бор
эди. Чунки бу жонивор ейиш, ичиш масаласида энг сабрли, нима берилса, шунга қаноат
қиладиган, ўн кунгача емайичмай йўл юра оладиган беозор бир ҳайвон эди. Шу боис бирон
кимса ҳам туясининг оч ёки ташналиги ҳақида ўйламасди.
Шу аснода атрофга тарқалганлардан бири қўлида чиройли бир шаклли тош кўтариб келди.
Кўрганлар роса суюндилар. Энди кечқурун туя соғиб, лой қориб бут ясашга ҳожат колмаган
эди. Чунки бутнинг ўрнини босадиган яхшироқ бир восита топилди. Ҳар ҳолда, бир одамнинг
қорнини тўйдирадиган сут беҳуда сарф бўлмайдиган бўлди.
— Балки, ҳақиқатан ҳам бир илоҳдир бу...
Бу гапни тошнинг устидаги чангларни артаётган бириси айтган эди. Бошқа бири унинг
эҳтимолини тасдиқлади:
— Балки...
— Бизга бутун сафар давомида сиғинишимизга бемалол етади бу бут. Тозаланган тош
ҳурмат билан юкларнинг орасига жойлаштирилди. Кечқурун дам олиш учун тўхтаганларида, у
ўз вазифасини бажариши керак бўларди.
Бир неча соат давом этган қайлула уйқусидан сўнг юклар туяларнинг устига ортилди, яна

юриш бошланди. Яна қаторқатор тепаликлардан ошиб ўтилди.
Қуёш тепалар орқасига беркина бошлаган эди. Энг олдинда кетаётган туя чўктирилди.
Устидан сакраб тушган одам бир неча қадам олдинда қум устида ётган чиройли бир тошга
қараб югурди.
— Мана, ҳақиқий санам, мана ҳақиқий илоҳ... — деб қичқирди.
Яна туясига минди. Сал орқароқда келаётган биродари унга етиб олди
— Кўрсат қани, оғайни, — деди.
Қаради. Ҳақиқатан ҳам чиройли бир тош эди. Ранги ҳам ўзгача эди. Ҳамма томони
сипсиллиқ, худди мукаммал ишлов берилганга ўхшарди.
* * *
Бояги йигит қўлини юкларининг орасига тикди. У ердан чиқарган тошга бирпас қараб
тургач, отиб юборди. Бу тош тушки дам олиш иайтида топилган ва бутун сафар давомида бут
деб тан олинган тош эди. Ким билади, балки бир бошқа йўловчи ҳам уни топар, тангри деб ўз
қабиласига олиб кетар ёки сафар тугагач, итқитиб юборар.
Сафар яна бир неча кун давом этди. Ниҳоят, бир куни қоқ тушда тўхташ амри берилди.
Соясидан паноҳ топиш мумкин бўлган бир неча дарахт қошига етиб келинган эди. Олдинда бир
бино кўринди. Бундан аввал ҳам шу ердан ўтган йўловчилар бу ерда ҳеч ким билан юз
кўришмайдиган бир роҳиб яшашини билардилар.
— Яна бу қовоғи солиқ одамнинг гўшаси олдида дам олишга тўхтадик, — деганлар эски
тажрибаларига суяниб шундай фикр билдирдилар.
Буҳайра донишманд диндор киши эди. Кичик ёшидан бошлаб шу маслакнинг этагидан
тутган, ўз ишига содиқ бир одам эди. Неча йиллардан бери шу ибодатхонада узлатда яшайди,
келганкетганларга панднасиҳат қилади, ўзи кирган йўлга даъват этади.
Буҳайранинг ибодатхонаси Макка — Шом йўли орасида қад кўтаргани боис, айниқса, ёз
ойларида бу ерга кўплаб карвонлар қўниб ўтарди.
Буҳайра ибодатхонанинг шундайгина ёнидаги дарахтзорда тўхтаб дам олишни одат қилган
карвонларнинг олдига борар, улар билан суҳбатлашар, аммо улар роҳибнинг сўзларини
бепарволик билан тинглашар, бутларга сиғинишнинг бемаънилигини гапирганда эса,
қовоқларини солиб олишар эди. Ҳадеб шундай бўлавергач, Буҳайра улардан юз ўгириб,
йўловчи карвонларга энди бепарво бўлиб қолган эди.
Орадан бир неча йил ўтди, роҳибнинг бир пайтлар карвон ҳузурига пешвоз чиқиб
панднасиҳатлар қилишлари унутилди. Шу боис одамлар у ҳақда «одамови бир киши» деб
ўйлайдиган бўлишди.
Йиллар шу йўсинда ўтар, на келганлар Буҳайра 6илан кўришишни орзу қилар, на Буҳайра
уларнинг қаршисига пешвоз чиқар эди. Фақат дарахтзорда дам олиш учун тўхтаганлар
ибодатхонанинг ёнидаги қудуқдан сув олишар, сўнгра яна йўлларида давом этишар эди.
* * *
Ибодатхонада Инжил ўқиш билан банд бўлган Буҳайра узоқдан келаётган бир карвонни
кўриб қолди. Кўрди, аммо бу карвон билан боғлиқ бўлган бир ғаройиб сирсиноатга ҳам кўзи
тушди. Чунки кўринаркўринмас бир булут парчаси ҳам карвон билан биргаликда келаётган эди.
Кўзларини ишқалади, яна қаради, янглишмаётгани аниқ эди. Бир оздан сўнг карвон келиб
дарахтзорда тўхтаганида, булут ҳам уларнинг устида муаллақ туриб қолди.
Ҳеч ҳам ҳазили йўқ ғаройиб ҳодиса эди бу. Бир булут ёки булутга ўхшаган маънавий
шамсия эди бу. Роҳиб карвонда ҳурмати баланд, буюк бир зот борлигига ортиқ шубҳа қилмас
эди.
Дарҳол ўрнидан турди. Хизматкорларига овқат тайёрлаб, дастурхон ёйишни буюрди. Бир
одам жўнатиб, бутун карвон аҳлини зиёфатга таклиф этди.
Йўловчилар бу таклифнинг маъносини тушуна олмадилар. Чунки бундай
меҳмондўстликни сира ҳам кутмаган эдилар. Келган одам бутун карвон аҳлини зиёфатга таклиф
қилганида, гумонсирай бошладилар:
— Яна нотўғри эшитган бўлмагин, биродар?
— Ҳар ҳолда, хўжайининг, дарҳол бу ердан кетишсин, деган бўлса керагов.
— Яхшиси, яна бир сўра, аниқла...
Чопар Буҳайранинг нима буюрганини жуда яхши биларди.
— Гапим рост. Ҳатто сизлар учун овқат пиширишни ҳам буюрди.
Абу Толиб унинг сўзларини бўлди:
— Сен яна орқангга қайт, нима деганини яхшилаб бил. Биз у ерга борганда, хўжайининг
ҳайдаб юбормаслигига ишончимиз комил эмас.
Буҳайранинг одами ту<