ФИЖОР УРУШИ

Йигирманчи йил...

Ҳиро ҳукмдори Нуъмон ибн Мунзир ҳар йилгидек бу йил ҳам катта бир карвон тўплагаи
эди. Карвон савдосотиқ молларини таширди. Араблар орасида машҳур бўлган Укоз, Мажанна,
Зулмажоз каби бозорларда айланиб, савдосотиқ килар, мол айирбошлар эди.
Бироқ араб қабилалари ўртасида турғун муросатартиб бўлмаганлиги туфайли ҳар дақиқа
бирон тўданинг ҳужумига учраб, карвоннинг моллари галонтарож этилиши хавфи бор эди. Шу
боис сафар чоғида қабилалар танийдиган, ҳурмат қиладиган, қолаверса, ишончли бир киши
карвонга бошчилик қилиши зарур эди.
Эҳсонлари тилларда достон бўлган Ҳиро ҳукмдори Нуъмон ибн Мунзирнинг саройи
совғасалом ундириш умидида келган кўпданкўп арабларни кўрган. Бугун ҳам Барроз ибн Қайс
ва Урва ибн Утба ҳукмдориииг қошида ўтирардилар.
Нуъмон йўлга ҳозирланган карвонни эсономон араб қабилалари орасидан олиб ўтиб,
манзилга етказадиган бир одамни ахтараётганлигини билдирди.
Барроз:
— Киноналиклардан муҳофаза этишни мен зиммамга оламан, деди.
Нуъмон:
— Мен айниқса нажид ва тихомаликлардан қўриқлай оладиган одамни қидиряиман, —
деди.
Бу дафъа Урва сўзга қўшилди:
— Мен сен қидираётган одамман.
—Киноналиклардан ҳам қўриқлай оласанми? — деди Барроз.
—Албатта, ҳатто бутун инсоният қарши турса ҳам, муҳофаза эта оламан.
—Қўлингдан келмайди, — дея эътироз билдирди Барроз. — Мен бўлмасам, карвонни
Кинона кабиласидан ўтказа олмайсан.
—Сен ўзинг кимсан? Киноналиклар сени ахлоқсизлигинг туфайли қабиладан ҳайдаб
юбормадиларми?
Баррознинг жаҳли чиқди. Бир онда кўнглида пайдо бўлган кин ва душманлик ҳиссини
оддий сўз билан таърифлаш қийин эди. Кўнглидан шундай фикр ўтди: «Ҳали қараб тур, сендан
аламимни олмай қўймайман».
Нуъмон бу вазифани Урвага топширди, карвон йўлга чикди. Барроз ҳам карвонга қўшилди.
Фадақ деган манзилга етганларида, тўхташ амри берилди. Шу иайтгача ҳеч қандай корҳол
юз бермаган эди. Фадақда тўхтаганларида, Урва Баррозни қўлида фол ўқларини айлантираётган
ҳолда кўриб:
— Нима қиляпсан, эй Барроз? — деб сўради.
Сени ўлдиришга рухсат бормийўқми деб фол кўряпман.
Урва гапни ҳазилга бурди:
Кучқудратинг етармикан бу ишга?!
Зотан, Барроз ҳам ҳазил тариқасида айтган эди. Ўлдирмоқчи бўлса, бунчалик очиқ
гапирмасди.
Салдан кейин Урва кўнгилхушликка берилди. Ичди, сархуш бўлди, қўшиқ айтиб, рақсга
тушди. Натижада бехуш ҳолда чодирга элтдилар.
Тун ярмидан оқкан, ҳамма қаттиқ уйқуда эди. Аммо бу пайтнинг келишини сабрсизлик ва
ҳаяжон билан кутаётган бир киши уйғоқ. У оёқ учида юриб, секинаста Урванинг чодири томон
йўл олди.
Чодирнинг пардаси секин йиртилди. Сўнгра ичкарига бир кўланка кирди. Эҳтиётлик билан
иш тутарди у. Қўлида қилич... Урва вужудига секингина кирган тиғ оғриғидан чўчиб уйғонди ва
тепасида қилич яланғочлаб турган кишини кўриб, сархушлигидан асар ҳам қолмади. Ўзига
келиб, бу одамнинг Барроз эканлигини билди. Уни ҳали ўлдириб юбормагани учун пушаймон
бўлди, бироқ энди вақт ўтган эди.
— Оллоҳга бўлган муҳаббатинг ҳаққи, мени ўлдирма, Барроз. Тўғри, тан оламан, мен сени
қаттиқ ранжитдим.
Бироқ ҳозир Барроз гаи уқадиган ҳолатда эмасди. Нуъмон ибн Мунзирнинг ҳузурида
бўлиб ўтган воқеадан бери қулай фурсат келишини пойларди. Қолаверса, ҳозир уни ўлдирмаса,
эртага ўзининг омон қолиши гумон эди. Қўлидаги қилич юқорига кўтарилди, сўнгра зарб билан
пастга тушди. Шундан кейин бўғиқ инграш эшитилди ва типирчилаш юз берди. Барроз шу
билан тинчймади, оёғи остида типирчилаб ётган душманига яна бир бор қилич уриб тамомила

ерга қаништириб қўйди. Бирикки сониядан сўнг Урванинг вужуди бутунлай тинчиб қолди.
Барроз ўчини олгач, енгил тортиб, чодирни тарк этди. Бу маҳал Урванинг юраги уришдан
тўхтаган эди. Ҳолбуки, унга бир неча дақиқа олдин ҳам ичган шаробининг таъсирида дунё гўзал
кўринар, юзларча туядан нборат карвон ва карвон олиб кетаётган беҳисоб бойликнинг бошида
турганидан фахр туяр эди.
Барроз Урвани ўлдиргандан кейин карвонни Ҳайбар томонларга бошлаб борди, кучи
етганича молларнинг бир қисмни ўзлаштириб ҳам олди. Ҳайбарга бориб, энди ёпиғлиқ қозон
ёпиглигича қолди, деб ўйлаган эди. Ваҳоланки, унинг Урва билан бирга йўлга чиққани маълум,
аммо Урванинг қаёққа ғойиб бўлгани номаълум эди.
* * *
—Нима мақсадда бу ерга келдингиз?
—Урвани қидиряпмиз, унда ишимиз бор. Барроз ёнидаги буюмларни кўрсатди:
— Биттангиз мана бу нарсаларга қараб туринг, иккинчингиз мен билан юринг.
Биттаси нгу ерда қолди. Шериги эса, Баррознинг орқасидан эргашди. Озроқ юриб, бир
вайронанинг ичига кирдилар. Ичкаридан фарёд кўтарилди, қандайдир тўстўполон бўлди. Кейин
Барроз у ердан ёлғиз ўзи чиқди. Нарсаларни қоровуллаб қолган йигитнинг ёнига келди.
— Урва ўртоғинг билан бирга сени ана у ерда кутибтурибди, — деди. Бирга юрдилар.
Ичкарига кирдилар. Йигит ҳамон Урва билан дўстини кўришдан умидвор эди. Очиқ турган
эшикдан олдин Барроз, сўнгра йигит кирди. Аммо кираркирмас, шеригининг қонга беланиб
ётган жасадига кўзи тушиб, дарҳол қуролга ёпишди. Бироқ кеч қолди — Барроз чаққонлик
билан унинг кўксига ханжар қадади. Шунда ҳам сўнг бор кучини йиғиб, Баррозга ёпишди.
Учбеш сониялик олишув бўлди. Нихоят, йигитнинг қўллари бўшашди, кўзлари олайди, кулча
бўлиб,ерга йиқилди. Барроз ханжарини суғуриб олиб ўликнинг кўйлагига артди. Кейин уни ўз
ҳолига кўйиб, ҳеч нарса билмаган кишидек, совуққонлик билан вайронани тарк этди.
Бир неча дақиқа типирчилаб, кейин тинчиб қолган жасадларга вайронанинг деворларигина
гувоҳ бўлди.
Ким эди бу одамлар? Урвада нима ишлари бор эди? Унинг ўлганини эшитиб, қотилдан ўч
олиш ниятида йўлга тушдиларми? Ёки бошқа сабаб билан қидираётган эдиларми? Бу каби
саволларнинг жавоби шу кунгача ҳам номаълумдир.
* * *
Барроз Кинона, Урва эса, Қайс қабиласидан эдилар. Узок йиллардан бери анъана тусига
кирган удумга кўра, урванинг қасоси, албатта, олиниши шарт эди. Вақтисоати келиб бу жийоят
очилажак, Қайс қабиласига мансуб бўлган ҳавозин уруғи Кинонанинг устига юриш қилиши
бегумон эди. Қурайш эса, Кинонанинг бир уруғи эди.
Бир қабиладан аёл ёки эркак, катта ёки кичик, яхши ёки ёмон одам ўлдирилса бўлди, ўлган
кишининг қабиласи оёққа турар, қотилни топиб ўлдирар эди. Ҳеч бўлмаса, қотилнинг
қариндошлари ёки қабиласи нишонга олинар, улардан бир ёки бир неча одам ўлдирилар эди. Бу
эса, иккинчи томонда қасос олиш ниятини туғдирар, қон даъвоси катталашар, баъзан икки
қабиланинг ҳам бирорта аъзоси қолмагунча уруш давом этаверар эди. Улган кишининг ким
эканлиги муҳим эмас эди. Икки қабиладош ўзаро ашаддий душман бўлса ҳам, агар улардан
бири бошқа қабила аъзоси томонидан ўлдирилса, унинг ўчини олиш учун бор ғайрати,
имкониятини ишга солиш ҳар бир қабила аъзосининг, ҳагго ашаддий душманининг ҳам бурчи
эди. Бундан сал олдинрок, юз берган келишмовчилик, жанжал, адоват унутилар, кечаги кунгача
ҳам нафратланиб, душман деб билиб келган одамнинг ўчини олиш учун қиличлар қинларидан
чиқарилиб, йўлга тушилар эди.
Қотилнинг томонидагиларда ҳам айни ўша одат ҳукмрон эди. Қабиланинг ҳар бир аъзоси
бу жиноят учун жавобгар ҳисобланар, қўлга тушган замон қотил деб қабул қилинар, шунга кўра
жазо берилар эди.
Барроз одобсиз, ахлоқи бузуқ кимса эди. Шу сабабли қабиласидан ҳам қувиб юборилганди.
Бу воқеа барча қабилалар орасида кенг эълон қилинган, ҳаммага маълум эди. Бироқ барибир
унинг бу жинояти Кинонага ва Кинонадан тарқалган уруғларнинг зиммасига тушар, бир неча
уруғ бунинг учун жавобгар бўлар эди.
Буни яхши билган Барроз, бутун ахлоқсизликларига қарамай, бир мактуб ёзиб, аҳволни
баён этиб, уругага тайёр туришларини билдиришни ўйлади. Қурайшнинг оқсоқолларидан Ҳарб
ибн Умайяга жўнатган мактубида Урвани ўлдирганини маълум қилди.
Ҳарб ибн Умайя мактубни олган заҳоти саросимага тушди. Ғазабга минди, ўзини йўқотиб
қўйди. Дарҳол кекса, тажрибали қабиладошларини бир жойга тўплади.
Мажлисдагиларнинг ҳаммасини бирданига ҳаяжон ҳисси қамраб олди. Ҳамманинг илк бор
қилган хулосаси Ҳарб ибн Умайя ҳали улар келмасдан олдин ўйлаган фикр эди: «Қайси Айлон
қабиласи энди биздан ўч олмай қўймайди!»
— Буни мен ҳам биламан, кўз юмиб кетишларига сира ҳам ишонмайман. Аммо бу
муаммони қандай ҳал қилсак бўлади?
— Ахлоқсиз, аблаҳ, бошимизга битган бало бўлди.
— Дунёда ундан одобсизи йўқ. Сурбетликда тенги йўқ бир нодон у.
Ҳарб уларнинг сўзини бўлди:
— Баррозни қарғашдан, сўкишдан ҳеч қандай фойда йўқ. Агар фойдаси бўлса, орқасидан
роса қарғаб, пўстаини қоқардик. Шу пайтда ёнимизда бўлса ҳам, оёқ
қўлини боғлаб: «Мана Урванинг қотили, хоҳлаганингизни қилинг», дердик. Икки кундан кейин
бу машъум хабар уларнинг ҳам қулоғига етиб боради. Ана унда олдини олиб бўлмайдиган ёмон
ишлар юз беради. Мен сизларни уни қарғаш учун эмас, кутилмаган муаммони ҳал қилиш
чораси тўғрисида биргалашиб бош қотирайлик, деган мақсадда чакирдим. Хўш, нима қиламиз?
Бир киши ўртага шундай фикр ташлади:
— Энг яхшиси, улар хужум учун оёққа турмасларидан олдин бориб узр сўраш ва, керак
бўлса, Урванинг товонини тўлаш.
Бу таклифни ўринсиз деган киши бўлмади. Бирон кимса эътироз билдирмади. Дарҳол
тайёргарлик кўрилди ва йўлга чиқилди.
Урванинг амакиваччаси Абу Баро Амир ибн Малик уларни иззатикром билан кутиб олди.
Ширинсуханлик қилди, яхшилаб зиёфат берди. Унинг меҳмондўстлигига жавобан: «Урвани
бизнинг қабиладошимиз Барроз ўлдирибди», дейишга тиллари бормади. Натижада:
— Нажид билан Тихома орасида қандайдир ишлар бўлибди, аммо масала ҳамон
ойдинлашмади... — дея гап бошладилар.
Аммо Абу Баро косанинг тагидаги ним косани тушунмади. «Нима бўлди?» деб сўрамади.
Улар ҳам ортиқ гапира олмай қолдилар. Сўнгра хайрлашиб, йўлга тушдилар.
Улар кетиб, орадан бирикки соатлар ўтгач, бир чопар келиб, Абу Барога машъум хабарни
етказди. Абу
Баро ларзага тушди. Демак, қурайшлик меҳмонлар бекорга келишмаган эканда? Бирдаи
ғазабланиб кетди:
— Ҳарб ибн Умайя мени мазах қилиб, алдаб кетди. Зотан, қурайшларнинг қўлидан
ҳийладан бошқа нима келарди?! Худо номи билан қасам ичиб айтаманки, энди биронта ҳам
киноналик Укоз бозорига оёқ босолмайди!
Масала бирданига шиддатли тус олди. Ўзи салгина олдин самимият билан кузатган
қурайшликларга қарши Баронинг қалби кин ва адоват ҳиссига тўлибтошди. Қўлларига тушса,
бурдабурда қилиб ташлашга тайёр эди уларни. Қисқа вақт ичида тезлик билан йўлга
ҳозирланган бир кичик ҳарбий гуруҳ Ҳарб ибн Умайя билан унинг биродарлари изига тушди.
Қуёш ботай деб қолган эди. Қурайшликлар белгиланган ишнинг уддасидан
чиқолмаганликларидан безовта бўлиб орқага қайтмокда эдилар. Бири очиқчасига воқеани
сўзлаб бермаганликларидан пушаймон бўлса, бошқаси «Очиқчасига гапирсак, бундан ҳам
баттар аҳволга тушардик», дерди. Шу пайт кимдир орқасига қараб, чанг-тўзон кўтариб
келаётган гуруҳни кўрди ва:
— Энди ҳолимизга вой! — деб бақириб юборди. Ҳамма орқага қаради. Қўллар беихтиёр
қиличларнинг дастасига борди. Муқаррар бир тўқнашув бўлиши аён эди. Ҳар ҳолда, улар Қайси
Айлондан бўлишлари керак эди.
— Тез бу ердан йўқолишимиз керак. Улар етиб олгунларигача. Ҳарам ҳудудига кириб
олсак, бўлди. Агар Қайси Айлондан бўлсалар, омон қолганимиз шу. У қабиладан бўлмасалар
ҳам, ҳеч нарса йўқотмаймиз.
Бу гапни қайси бири айтди, номаълум. Бундан бошқа чорани ўйлаб ўтиришга ҳам фурсат
йўқ эди. Таклиф эътирозсиз қабул этилди,
Туялар орқаларига урилган қамчиларнинг зарби билан Макка томон лўкиллаб чопиб
кетдилар.
Қувлашмачоқ бошланди.
Олдиндагиларнинг шошилмай йўлларида давом этиб туриб, бирданига тезликни
оширганлари орқадан келаётганларнинг ғайратига ғайрат қўшди. Қамчилар зарб билан урилгач,
туялар жон аччиғида югурар, орадаги масофа эса, тобора қисқариб борар эди.
Нихоят, орқадагилар етай деб қолди. Орада ўқ отса етадиган масофа бор эди, холос.
—Тўхтанглар, қурайшнинг олчоқлари. Урванинг қони ерда қолмас!
—Тўхтанг, қочманг қотиллар!
—Ўч оламиз!
—Мард бўлсангиз, қочманг! Ҳарб ибн Умайя қулоғининг шундайгина ёнидан визиллаб
учиб ўтган ўқнинг бориб қумга қадалиб қолганини кўрди. Даҳшатга тушди. Қочишнинг ортиқ
фойдаси йўқ эди. Бироқ Ҳарам ҳудудига киришларига ҳам жуда оз масофа қолган эди.
— Биз ҳам уларга ўқ ёғдирамиз. Бу гапни Ҳарб айтдими ёки бошқасими, фарқига бориб
бўлмади. Қўллар дарҳол ўқёйга узатилди. Бир томондан, қочиб борардилар, иккинчи томондан,
орқадагиларга ўқ ёғдирардилар.
—Тўхтанглар, яккамаякка олишайлик!
—Қочиш — қўрқоқнинг иши... Аммо қурайшликлар бу каби сўзларга қулоқ солма
дилар. Бир неча баробар кўп кучга қарши урушга чиқиш ўзларини била туриб ўлим
чангалига топшириш, демак эди.
Ўқ ёғдираёғдира давом этаётган қувлашмачоқ ниҳоят орқадагиларнинг суръатини
пасайтирди. Хоҳлаганларидек таъқиб эта олмай қолдилар. Қуёш тепаликларнинг ортига ўтиб
беркинганида, қочоқлар енгил нафас олдилар: улар Ҳарам ҳудудига кириб улгурган эдилар.
Орқадан қувиб келганлар ночор тўхтадилар. Чунки бу ҳудуд ичида урушиш, қон тўкиш гуноҳ
ва ҳаром эди. Қон даъвоси учун қўлга қурол олганлар бошқа бир ҳаром ишга қўл ура
олмасдилар.
— Эй қурайшликлар, бу дафъа қутулиб қолдингиз. Аммо Урванинг қони ерда қолмайди.
Сиз билан Укозда учрашгунча ажралишамиз. Учрашув жойи Укоздир, дедилар таъқибчилар.
Ҳарб ибн Умайя илк таҳликадан осон қутулгаиликларининг хурсандчилиги ва яқин
келажакда бошларига тушажак кўргиликнинг даҳшати натижасида туғилган қарамақарши
ҳистуйғулар оғушида Баррознинг етти пуштини бўралаб сўкди. Шу пайтда қўлига тушса, уни
туғилганига минг пушаймон егизишга, бисотидаги барча қийнаш усулларини шафқатсизларча
қўллашга тайёр эди. Аммо, минг афсуски, Барроз бу пайтда ўзи қўлга киритган молмулкини
сарфлаб кайфу сафо сурар, қурайшларнинг, хусусан, Ҳарб ва унинг биродарларининг ахволлари
қандайлигини билмас, бу ҳақда ўйламас Ҳарбнинг биродарлари ҳам Баррозни ғойибона тинмай
сўкардилар. Зотан, шу дақиқаларда Баррозни лаънатлашдан бўлак бирор ишни қойилмақом
қилиб адо этолмасдилар ҳам. То кўнгиллари бўшагунча қарғабқарғаб, кейин йўлларида давом
этдилар.
Энди бепарво бўлиш душманга таслим бўлиш билан тенг эди. Иккала томон ҳам ғайрат
билан урушга тайёргарлик кўра бошлади. Келибкетувчилар ҳар икки қабиланинг тайёргарлиги
хусусида биридан иккинчисига хабар етказиб турарди.
Ниҳоят, Қайси Айлон қабиласи орқаларидан ҳавозиннинг бошқа уруғ ва элатларини ҳам
эргаштириб Шамта деган жойгача келди. Байроқларини Абу Баро кўтариб олган, урушни у
бошқармоқчи эди. Қурайш ва Кинонанинг бош қўмондонлигини эса, Ҳарб ибн Умайя ўз
зиммасига олди.
Бу уруш ҳаром ойларига тўғри келди. Шу сабабли урушга ҳеч кимнинг ҳушихоҳиши йўқ
эди. Бироқ қабиланинг мудофааси ҳам ғоят зарур. Ҳеч ким ҳавозинликларга таслим бўлиб,
«Марҳамат, бизни нима қилсангиз, ихтиёрингиз», дея олмас эди. Урушиш учун эмас, мудофаа
учун бу жангга рози бўлдилар.
Йилнинг тўрт ойи — кетмакет келадиган зулқаъда, зулҳижжа, муҳаррам ва ражаб ойлари
ҳисобланарди. Бу ойларда жанжалтўполон бўлмас, босқинчилик қилинмас, молмулк
талонтарож этилмас, одам ўлдирилмас, йўл тўсилмас эди. Ҳар ким бу ойлар келди дегунча,
хавфхатардан узоқ бўлиш саодатига эришар, хоҳлаган ерга, бозорларга борар, жонига қасд
қилишларидан ёки молмулки талонтарож бўлишидан хавфсирамас эди.
Бироқ безорилик қилмаса туролмайдиган ёки қулай фурсатни бой беришни истамаган
кимсалар, масалан, бой карвонни тузоққа туширишни истаган кучли қабила шу ойларда ниятига
эришиб қоларди. Ҳаром ойларида бундай фалокатга дучор бўлишлари мумкинлигини сира хам
ўйламаган бечоралар:
—Ахир, ҳозир ҳаром ойлари эмасми, нега босқин қилаётирсизлар? — дея ажабланиб
қарасалар, босқинчилар:
—Бу ойнинг ҳаромлиги бошқа ойга кўчирилди, — деб шум мақсадларини амалга
ошираверардилар.
Шу йўсин — харом ойини хам ўзгартириб, хавфсирамай йўлга чиққанларни тузоққа
тушириш тадбири «Насиъ» деб аталарди. Кўпгина бегуноҳ кишилар шу тариқа қароқчиларнинг
кўлида ўлиб кетар, моллари талонтарож этилар эди.
Умуман, кўпчиликнинг бу ойларга нисбатан ҳурмати баланд эди. Мабодо мазкур ойларда
уруш бўлиб қолса, бундай урушлар Оллоҳга қарши кўтарилган исён деб қаралгани учун
«Ҳарбул фижор», яъни, «Гуноҳ қилинадиган уруш» деб аталарди.
* * *
Абу Толиб фижор уруши тўғрисида қарашларини Ҳошим ўғилларига билдирди:
— Ҳаром ойлари ичидамиз. Бу урушга қатнашишни тўғри деб билмайман. Бошқа
акаукалар ҳам шу фикрда эдилар. Бироқ бундай қалтис пайтда фақат кўнгилга қарабгина иш
тутиб бўлмасди. Қурайшга келган хавфхатарни қайтаришда уларнинг иштироки лозим эканлиги
уқтирилди. Ниҳоят, Зубайр бошчилигида урушга қатнашдилар. Абу Толиб ҳам орасира, ёнида
суюкли жияни билан келиб, жангда иштирок этарди. Аммо Муҳаммад бу урушда шахсан
қатнашмас, қарши томондан отилган ўқларни йиғиб, амакиларига олиб бориб берар эди.
Қачон Абу Толиб жияни билан жангда қатнашса, ўша куни қурайшларнинг қўли баланд
бўларди.
— Эй қуртқумурскаю қушларга ҳам меҳрибон бўлган, ҳожиларга сув улашган буюк
зотнинг ўғли, сен келганинг ҳамон бизнинг қўлимиз баланд бўлади. Нима қиларди бизнинг
ёнимиздан кетмасанг? — дердилар. Буни Абу Толибга боғлашарди, унинг ёнидаги Буюкларнинг
Буюги ҳурматига шундай бўлгани хаёлларига ҳам келмасди.
Абу Толиб бунга жавобан:
— Сизлар зулмдан, хақсизликдан, қариндошлик ипларини узишдан воз кечинглар, шунда
мен ҳам сизлардан айрилмайман, — дерди.

Араблар ўртасидаги урушлар дастлаб ҳар икки томондан биттадан аскарнинг чиқиб,
яккамаякка олишуви билан бошланарди. Ғолиб аскар ўлдирилган жангчининг қуроллари ва
кўйлагини олиб жанг майдонидан чекинар ёхуд иккинчи бир йигитни ўзи билан олишувга
чақирар эди.
Жанг баъзан то қуёш қиздиргунча шу зайлда, яккамаякка олишувлар ҳолида давом этар,
баъзан эса, икки ши олишиб бўлгани ҳамон ҳамма бараварига ҳужумга утар, икки томоннинг
аскарлари аралашқуралаш бўлиб кетар эди. Ким кимга дуч келса, шу билан урушар, кун каттик
қиздира бошлагандан кейингина жанг тўхтар эди. Пешиндан кейин ёки эртаси кун жанг яна шу
тарзда бошланарди.
Урушнинг сўнгги куни. Эрта тонгда бошланган жанг қайси айлонликларнинг фойдасига
ҳал бўлаётган, киноналик ва қурайшликлар мағлубиятга учраётган, кўп одамлар ўлдирилган
эди. Бироқ пешиндан кейин киноналиклар жанг қилиш усулини ўзгартирдилар ва қайси
айлонликларни қиличдан ўтказа бошладилар. Тенгматенг жанг борар, иккала томон ҳам бугун
узулкесил ғалабага эришишни хоҳлар эди.
Бу кетишда Қайси Айлоннинг куни битиши ҳеч гап эмасди. Умидсизларча уришар эдилар.
Урва хам, Барроз ҳам унутилган, ҳамма ўз жонини сақлаб қолиш ташвишида эди.
Айни шундай қалтис дақиқаларда баҳайбат туяга минган ёвқур бир киши икки томоннинг
ўртасига отилиб чиқди ва бор овозда:
— Эй Мудор ўғиллари!.. Эй Мудор ўғиллари!.. —деб ҳайқира бошлади.
Мудор кинона ва ҳавозинликларнинг катта боболари эди. Бу икки қабила Мудорда
бирлашарди. Ҳалиги одам «Мудор ўғиллари» дер экан, бирданига ҳар иккала томонга ҳам
мурожаат қилган эди. Ниҳоят, жанг тўхтади.
— Нима истайсан биздан? — дедилар.
— Сизларни бу ишдан яхшироқ, хайрлироқ бир ишга даъват этаман.
—Хўш, нима иш экан у?
—Сулҳдир. Сизларни сулҳ тузишга чақираман.
—Қанақа сулҳ?
—Сизлардан ўлганларнинг товонини тўлаймиз, биздан ўлганларнинг қонини Худо йўлига
бағишлаймиз.
—Ким бўйнига олади бу ишни? ТовоннИ ким тўлай олар экан?
—Мен, мен тўлайман.
—Кимсан сен?
— Қурайшлардан Утба ибн Робиа. Миннатдорлик туйғуларига тўлиқ нигоҳлар Утбага
қадалди. Қиличлар қинларига солинди. Икки томон ўликларни биттабитта йиғиб ола бошлади.
Ўликлар санаб чиқилганда, қайси айлонликлардан йигирма киши жангда ўлгани маълум бўлди.
Утба ибн Робиа ваъдасини такрорлади:
— Бу йигирма кишининг товонини тўлаш масъулиятини зиммамга оламан.
Неча кунлардан бери давом этаётган, бу кетишда иккала қабила хам қирилиб кетиши аён
бўлган уруш шу зайлда ниҳоясига етди.
Бундай шартни бажариш осон эмасди. Берилиши ваъда қилинган товон одам бошига юз
туя ҳисоби билан жами икки минг туя демак эди.
Бу бир улкан бойлик бўлиб, каттакатта йигирма сурув дегани эди. Ақлга сиғмайдиган бу
улкан товоннинг қандай тўланиши ҳаммани қизиқтирарди.
— Хўш, қандай қилиб тўлайсан?
— Гаров сифатида сизларга одамларимизни берамиз. Товонни тўлаб бўлганимиз ҳамоно
уларни қайтариб юборасизлар.
Қирқ кишилик бир гуруҳ қайси айлонликларга гаровга топширилди. Улар орасида Ҳарб
ибн Умайянинг ўғли Абу Суфён ва қурайшларнинг аслзода хонадонига мансуб Ҳаким ибн

Ҳизом ҳам бўлган.
Йигирма ёшга тўлган, Буюклар Буюги бўлмиш қирчиллама ўспиринда том маънода
жоҳиллик сабабли келиб чиққан бу урушдан ана шундай таассуротлар қолди.
ШАРАФЛИ АҲДЛАШУВ
Хилфул фузул
Макка ҳамманинг эҳтиромига сазовор табаррук шаҳар эди. Чунки инсонларнинг Оллоҳга
ибодат қилишлари учун илк бор бино этилган муқаддас даргоҳ ҳисобланмиш Байт («Оллоҳнинг
уйи») шу ерда эди. Бу Байтнинг, яъни Каъбанинг қурилиш ўрнини тайин этган, қуришни
буюрган Оллоҳ таоло бўлса, уни қурганлар Иброҳим ва Исмоил пайғамбарлар эди. Шу боис
Макка шаҳрининг муборак шаҳар эканлигига ҳеч шубҳа йўқ эди. У ерда Оллоҳга ибодат
қилинар, у ерда Ҳақ Соҳибига сиғинилар, бу ерга келганлар ҳар қандай тажовуз ва
адолатсизликдан эмин бўлар эдилар.
Бироқ вақтлар ўтиши билан Макка халқи ўз манфа136
атлари йўлида муқаддас бир заминда яшаётганликларини унутаёздилар. Ҳақсизлик,
тажовузкорлик эвазига эсада, манфаат ҳамма нарсадан устун бўла бошлади. Маккага келган
ҳожиларга совуқ муомала қилиш, тужжорларнинг молларини ҳақини тўламасдан олиш одат
тусига кирди. Орномус оёқости бўлди.
Бир куни Забид деган жойдан келган бир савдогар молларини кўтарасига яхшигина нархга
Ос ибн Воилга сотди. Савдогар омади чопганидан жуда мамнун бўлди. Ос ибн Воил бошқа
харидорлар сингари, унинг молини камситмади, баҳосини ҳам туширмади. «Аслзода оиланинг
фарзанди, яхши тарбия кўрган одам экан», деб ўйлади савдогар. Тарбиясиз бир одам бўлса, ё
молини камситар, ё арзимаган пулга сотиб олиш учун ҳамма чорани қўллаб кўрар эди.
— Қани, энди буларни уйгача олиб бориш керак, азизим, — деди Ос.
Савдогар бажонидил рози бўлди. Моллар уйга олиб борилиб, жойлаштирилди. Савдогар
юзидан оққан терларни артар экан, ҳақли равишда, пулининг дарҳол берилишини кутарди.
Аммо бундай бўлмади. Ос ибн Воил:
— Асрдан кейин кел, ҳақингни берайин, — деди.
Бу гап савдогарга унча ёқмади. Дарҳол ҳақини олиб орқага, Забидга йўл олмоқчи эди.
Чунки энди Маккада туришнинг ортиқ ҳожати қолмаган эди.
Аммо Оснинг ишонтирувчи кўриниши савдогарни бир оз хотиржам қилди. У ёқбу ёқни
айланиб юрди. Замзам сувидан ичди. Каъбани тавоф этди. Асрдан сўнг келди. Ос уйида йўқ
экан. Эшигининг тагида анча пойлаб турди. Оқшом пайти Ос келди, аммо савдогарни
танимасликка олиб, уйга кириб кетмоқчи бўлди.
—Отажон, бир дақиқа тўхта. Ос тўхтади.
—Нима истайсан?
—Пулимни...
—Қанақа пул?
—Ҳали эрталаб мендан мол сотиб олган эдинг.
—Ҳа, ҳа, энди эсладим, эртага кел.
—Аммо, бугун асрдан сўнг бераман, деган эдинг... Ос унинг сўзини бўлди:
—Эртага, дедимку, эртага. Ҳозир мени тинч қўй.
—Аммо менинг иложим йўқда.
—Тушундим, эртага кел, дедимку.
Забидлик одам ёруғ дунёси қоронғу бўлиб, қайтиб кетди. Ичини ит тирнарди. Эрталаб
тарбияли одам сингари мол харид қилган, хақҳуқуқдан гаггарган, оладиган молини камситиш
ахлоқсиз эканлигини сўзлаган Ос энди бутунлай ўзгариб қолган эди. Балки қарзини инкоп

этиши ҳам энди ҳеч гап эмасдир. Ўзини танимасликка солгани шундан далолат берарди.
Савдогарнинг қўлидан ҳеч нарса келмасди. Осникидан жуда хафа бўлиб қайтди. Кечани
Каъбада ўтказди. Эрта тонгда Оснинг эшигини қоқди. Ичкаридан «Эртага келсин», деб
юбордилар. Яна эшикни қоқди, хақкини талаб қилди. Аммо Ос баланддан келди.
Ахир, мен ўз ҳаққимни талаб қилмоқдаман.
— Эртага дедикку.
— Мен эртагача кута олмайман.
— Мен ҳам бугун бера олмайман.
— У холда молимни қайтариб бер.
— Тушунмадим.
— Молимни қайтариб бер, деяпман.
— Ҳазиллашяпсанми?
— Нега ҳазиллашарканман?
— Савдолашиб, менга сотдингку ўзинг?
— Ҳа, сотдим.
— У холда мол энди сеники эмас, меники бўлди.
— Аммо менинг хаққимчи?
— Ҳаккинг қочиб кетмайди, берамиз.
—Қани, бер, бўлмаса...
—Эртага дедимку.
—Кеча келдим, бугун бераман, деганидинг.
—Хўш, кеча нима деган эканман?
—Эртага бераман, дединг.
—Жуда соз. Бўпти, гапим гап, эртага бераман.
—Мен ҳаққимни олмасдан ҳеч қаёққа кетмайман.
— Тўғри тушунган бўлсам, сенинг таъзирингни бериб қўйиш керакка ўхшаб қолди.
Шундан кейин Ос ичкарига қараб:
— Ҳой, ким бор, бу ёққа кел! — дея чақирди. Сўнг савдогарга ўгирилди: — Яхшиликча
кетасанми ёки боплаб адабингни беришсинми?
Забидлик калтак ейишни хоҳламасди.
— Хўп. Демак, эртага келайми?
— Йўқ.
— Ё алҳазар, қачон бўлмаса?
— Энди келмайсан!
— Ахир, бу ўта адолатсизлик, зулм эмасми?
Кани, йўқолчи бу ердан, ҳой аҳмоқ! Адолатни либкелиб энди сендан ўрганамизми? Даф
бўл! Савдогар бекордан-бекорга калтак емаслик учун у одан кетди. Каъбага борди, бутларга
сиғинаётганлар билан гаплашди, қабила бошлиқларини кўрди. Абдуъд, Махзум, Жумоқ, Сахм,
Одий ўғилларининг хонадонларида бўлди. Дардини уларга гапириб берди. Бироқ ҳеч қандай
фойда топмади, умидсизлиги кучайди.
— Ос ибн Воил сингари улуғ бир зотда қарзи бор инсон шарафли бир инсон деган гап, —
дедилар.
—Шараф инсоннинг қорнини тўйғазмайди. Менга пулимни ёки молимни ундириб
беринглар.
—Сен нималар деяпсан ўзи! Ос каби улуғ мартаба эгасини бундай арзимас бир иш учун
безовта қилиш айб эмасми?
— Ос шунақа улуғ зот, шарафли кишими?
— Албатта, сен нима деб ўйлаяпсан?

— Шарафли инсон қарзини ўз вақтида беради.
— Қани, йўқолчи 6у ердан.
Забидлик савдогар қабила бошлиқларининг баъзиларидан мана шундай совуқ муомала
кўрди, баъзилари гапиргани ҳам қўйишмади, баъзилари эса: «Мен бу ишга аралашмайман»,
деди, яна бошкаси: «Менинг Осга бас келадиган кучим йўқ», деб жўнатди.
Кимга учраса, ҳамма уни қурук қайтарди. Барча эшиклар унинг юзига ёпилди. Аён
бўлдики, забидлик савдогарнинг додини тинглаб, мушкулини осон қиладиган одам Маккада йўқ
эди.
Эрталаб тонг саҳарда Каъбанинг ёнида ҳақсизликка учраганидан, Оснинг адолатсизлик
қилганидан дод солиб сочларини юлаётган, кўйлакларини йиртиб, арзига қулоқ соладиган одам
қидириб юрган бир мусофирни кўрдилар.
Бу сўнгги чораси зое кетмади. Масжиди Ҳаромда суҳбатлашиб ўтирганлар унга қулоқ
тутдилар. Ниҳоят арзини тинглайдиган ва уни ҳақли деб ҳисоблайдиган бир неча кишини
топганидан, забидлик савдогар ғоят хурсанд эди.
Илк бор оёққа Зубайр қалқди.
— Адолатсизликку бу! Зулм ва ҳақсизликка қарши кураш ҳар бир номусли одамнинг
вазифаси. Мард киши зулмга нисбатан бепарво қололмайди! ~ деб бақирди.
Абдулмутталибнинг ўғли тўғри гапирмокда.
— Ғарибларга ёрдам бериш ҳам шараф, ҳам фарздип!
Ниҳоят, Абдуллоҳ ибн Жудъоннинг уйида учрашиш ва ушбу масала юзасидан мунозарани
давом эттиришга келишдилар. Макканинг ёш ва обрўэътиборли улуғларидан бири бўлган
Абдуллоҳ ибн Жудъон меҳмонларни қучоқ очиб кутиб олди. Мажлисда Ҳошим, Мутталиб,
Зуҳра, Ҳорис ва Тайм ўғилларидан ушбу қабилаларнинг вакили бўлиб келганлар бор эди.
Ораларида энг ёши, амакилари билан келган Муҳаммад ибн Абдуллоҳ эди. У эндигина йигирма
ёшдан ошган эди. Бироқ ҳеч ким унинг катталарнинг орасида ўтирганидан оғринмади. Чунки у
ёши билан бўлмаса ҳам, ақли ва дунёқараши, тарбияси ва хулқи, катталарга ярашадиган нутқи
билан улуғвор эди. Улуғлар ҳам ҳавас қиладиган даражада буюк эди. Шу боис ҳеч ким «Бу
ўспирин бизнинг орамизда нима қилиб ўтирибди», деб ҳам ўйламасди. Меҳмонлар дастурхон
атрофига ўтиришди. Е6, ичдилар. Шундан кейин муаммо ўртага ташланди.
—Агар зўравонларга қарши ломмим демасак, бундан баттар ҳақсизликлар рўй
бермаслигига ким ҳам кафолат бера олади, — деди бири.
—Ос бу ишни биринчи марта қилаётган бўлса ҳам майли эди...
—Бундай ҳақсизликка йўл қўйган фақат Ос эмас. Ос улардан биридир, холос.
—Ҳозир индамасак, вақти келиб, ҳозирги кунларни ҳам қўмсаб қоламиз. Гапимга
ишонаверинглар.
—Бу кетишда қурайшларнинг обрўйи бир чақага арзимай қолади.
—Маккага келган мусофирлар, хатто ҳожилар ҳам тобора биздан қўл силтаб
кетмоқдалар...
Қисқаси, улардан ҳеч бири бу ишнинг шундайлигича қолишини истамасди. Бундан
ташқари, ўзлари хам борган жойларида ана шундай муомалага дуч келишлари мумкин эди. Бу
ерда ҳақҳуқуқи топталган одам имкон топди дегунча, бошқа бир қурайшликдан бўлсада,
ҳаққини ундириб оларди. «Маккаликлар хоҳлаган зулмини қилаверсин, аммо борган жойларида
иззатикром, эътибор кўрсин», деб ҳеч қаерда ёзиб қўйилмаган эди.
Ҳаж мавсуми яқинлашган, бинобарин, бу масалада қатъий қарорга келиш ҳар қачонгидан
ҳам зарур эди. Хозир зулқаъда ойи. Атиги бир ойдан сўнг хаж мавсуми бошланади.
Зиёратчиларни яхши кутиб олиш, уларнинг осойишталигини таъминлаш, бу билан уларнинг яна
ва яна келишларига замин ҳозирлаш даркор эди. Чунки Маккага келувчи мусофир ва ҳожилар
қанча кўпайса, Mакканинг обрўйи ҳам шунча ортар, тижорати равнақ топар эди.
Ниҳоят, Абу Толибнинг синглиси Байда (ёхуд Отика) ўртага бир идишда мушку анбар
келтирди. Меҳмонларнинг ҳаммаси унга бирмабир бармоқларини ботирдилар.
Бу арабларнинг ўзига хос қасамёд маросими эди. Баъзан шундай хушбўй ҳидли нарсага,
баъзан қон ва шунга ўхшаш нарсаларга бармоқларини ботириб, қасамёд этардилар. Қасамдан
қайтмасликларини билдирувчи бир далил ҳисобланарди бу.
Шундан кейин илк қасамёд сўзлари янгради: «Токи денгизда биргина соч толасини
ҳўллашга етадиган сув бор экан, Сабр ва Ҳиро тоғлари қад кўтариб турар экан, доимо
мазлумнинг ёнида, унга ёрдамчи бўлишга, золимдан ҳаққини олгунча қўллабқувватлашга,
фақирларга саховат кўрсатишга Оллоҳ номи билан қасамёд қиламан».
Бу қасамёд айни тарзда бир неча бор такрорланди. Бу қасамёд «Хилфул фузул» (яъни
«Фазилатли кишиларнинг фазилатли иш тутиш учун қилган қасамёди») номи билан аталди.
Бу ном неча юз йиллар олдин ҳам араблар орасида худди шу маънода бир битим тузган уч
кишининг номлари билан алоқадор эди. Улар Фазл ибн Фазола, Фазл ибн Вадоа, Фазл ибн
Ҳорис исмли уч ўртоқ эдилар. Мардонавор бир битим тузишган, мазлумнинг ёнини олиб,
золимга қарши, ҳақсизликка қарши курашган, шу тариқа неча асрларгача араблар орасида яхши
ном қолдиришган эди улар. Ўша бошланган йўлни бу сафар Абдуллоҳ ибн Жудъоннинг уйида
йиғилганлар давом эттирмоқчи эдилар.
* * *
— Ос!.. Ооос!.. Ташқарига чиқ!
Ос ташқарига чиқди. Бир тўда одамларга рўбарў келди.
— Нима гап, нималар бўляпти?
—Сендан забидлик шахснинг ҳаққини ундиришга келдик.
Ос тараддудланиб қолди.^Ишнинг бундай тус олишини мутлақо кутмаган эди. Ўзича, у
масалани батамом ҳал қилдим, деб ўйлаган эди. Савдогар бирикки жойда нолиб, арзи ҳол
қиладида, даф бўлиб кетади, деб кутган эди. Аммо шу онда турли қабилалардан вакиллари
бўлган бир гуруҳ одам қаршисида лол турарди.
—Забидлик билан нима ишингиз бор? — деб сўради улардан.
Зубайр уларнинг номидан жавоб берди:
—Қасамёд қилдикки, бугундан бошлаб ҳақсизликка учраган ҳар қандай киши бизнинг
ҳимоямиз остида бўлади. Маккалик бўлсин, мусофир бўлсии, ҳеч кимга нисбатан зулм
қилинишига йўл қўймаймиз.
—Бермасамчи?
Абдуллоҳ ибн Жудъон гапга аралашди:
— Кўзингни оч, Ос! Бизни сўнгги чорани қўллашга мажбур этма!
Зубайр қўшимча қилди:
— Дарҳол савдогардан қарзингни олиб чиқ. Чунки уни олмасдан кетмаймиз.
Ос вазият қалтис эканлигини англади. Ичкарига кирди. Бир оздан сўнг пулни олиб чиқиб,
Абдуллоҳ ибн Жудъонга узатди.
Забидликни топиб, ҳақини бердилар.
— Ҳаққинг шунчамиди?
Савдогар йиғламсираб «Ҳа» ишорасини берди ва:
— Сизлар бўлмасаларингиз, ҳаққимни ололмасдим,— деди миннатдорона.
— Мана энди уйингга хурсанд бўлиб қайтишинг мумкин. Маккада такрор ҳақсизликка
учрасанг, бизга мурожаат эт, унутма.
Савдогар жуда хурсанд бўлиб, хайрлашди.
«Хилфул фузул»нинг аъзолари анча енгил тортдилар. Юзларида табассум пайдо бўлди.
Ахир, Маккадек муборак шаҳарда яшовчиларга муносиб бир ишнинг уддасидан чиққан эдилар.

Бундан буён амалга ошириладиган хайрли ишларнинг муқаддимаси эди бу.
Мажлиснинг йигирма ёшли аъзоси Мухаммад ибн Абдуллоҳ бу битимдан қалбида пайдо
бўлган ҳузурҳаловат туйғусини, кўнгил роҳатини ўттиз йил ўтгач ҳам унутмади. Бир куни
биродарларига шундай ҳикоя қилиб берди: «Абдуллоҳ ибн Жудъоннинг уйида бўлган бир
аҳдлашувда иштирок этдим. Бундай шарафдан воз кечиш эвазига дунёнинг энг гўзал
неъматларини берсалар ҳам, асло рози бўлмасдим. Ислом дини вужудга келганидан кейин ҳам
мана шундай аҳдлашувга таклиф этсалар, сира иккиланиб ўтирмасдан борардим».
Абдуллоҳ ибн Жудъоннинг уйидаги аҳдлашув натижаси ўлароқ бир жамоанинг Ос ибн
Воил уйига бориб, уни тиз чўктиргани воқеаси тезда бутун Маккага маълум бўлди.
Кўп ўтмай Хосъом кабиласидан бир киши Маккага ҳаж ёки умра нияти билан келди. Ёнида
Қотул исмли бир қизи ҳам бор. Қиз жуда гўзал эди.
Нубайҳ ибн Ҳажжож бу қизга бир кўришда ошиқи беқарор бўлиб қолиб, зўравонлик билан
олиб қочди.
Қизнинг отаси бу зўравонликдан телба бўлаёзди. Ҳар томонга югуриб дод солди.
Кўрганлар унга «Хилфул фузул» аъзоларига учрашишни тавсия этдилар. Бу одам Каъбага
келди:
— Эй «Хилфул фузул» аъзолари!.. Эй «Хилфул фузул» аъзолари!.. — деб бақира бошлади.
Унинг бақириғини эшитган «Хилфул фузул»чилар ҳар томондан келиб, атрофини ўраб
олишди.
— Нима дейсан?
—Нубайҳ ибн Ҳажжож қизим Қотулни зўрлик билан олиб қочиб кетди.
—У ҳолда биз билан бирга юр.
Катта бир жамоа Нубайҳ ибн Ҳажжожнинг уйига борди.
Нубайҳ эшигининг олдига келган бир тўда одамни кўриб ҳушёр тортди. Уларнинг нима
мақсадда келганликларини сезди. Олиб қочган қизни унга никоҳлаб, «Қўша қаринглар», дейиш
учун келмаганликлари аён эди. Келганлар хўмрайиб турардилар.
—Нима иш қилдинг сен, ё Нубайҳ!
—Нима қилибман?
—Бу одамнинг қизини зўравонлик қилиб олиб қочибсан.
—Аммо мен уни қаттиқ севиб қолдим. Ундан ажралсам, ўламан.
—Уни севиб қолган бўлсанг, отасининг розилигини олишинг керак эди.
—У ҳолда Қотулнинг отасидан сўрайман. Қизнинг отасидан сўрадилар:
—Қизингни Нубайҳга берасанми?
Йўқ.
Нубайҳ ёлворди:
— Нима хоҳласа, шуни бераман.
Ота узилкесил жавоб қилди:
Қизимни қайтариб берсин, бошқа хеч нарса истамайман. Бу сафар Нубайҳга шундай амр
берилди:
Ҳозироқ қизни шу ерга олиб чиқасан. Акс ҳолда, ўзингдан кўр. Ҳеч бўлмаса, бир кеча у
билан кўнгилхушлик қилай. Асло бўлмайди. Бир туянинг согими қадар муддат ҳам кутмаймиз.
Дарҳол олиб чиқ. Нубайҳ мағлуб бўлди. Бундай катта жамоага бас келиш кийин эди. Индамай
уйига кириб кетди. Қизни олиб чиқиб, отасига топширди.
* * *
«Хилфул фузул»нинг шарафли аъзоси Муҳаммад ибн Абдуллоҳнинг ҳар жиҳатдан етукйигит эканлигини хамма тан оларди. Бирон кимса бармоги билан кўрсатадиган қусури йўқ эди
унинг. Қўиол, бемаъни гап гапирмасди, бирор айбли иш қилмаган. Жисми ҳам, рухи ҳам пок ва
гўзал эди. Кўпчиликнинг ииюнчини қозонган, обрўэътиборга сазовор бўлган эди.
Энди кўиинча унга Муҳаммад ибн Абдуллоҳ деб эмас, «Ал-Амин» дея мурожаат
этардилар. Бирон кимса унинг «ишончли одам» эканига шубҳа кила олмасди.
Унга «Амин» исмини берганлар нақадар ҳақли эканликларига тобора кўпроқ ипгонч ҳосил
қила бошлаган эдилар.

DAVOMI BOR...