САЛМОН ФОРСИЙ

Исфаҳон шаҳрининг Жай қасабасида Салмон исмли бир ўсмир яшарди. Отаси қасаба раиси
эди. Ўғлини девоналарча яхши кўрар, бошига бирон фалокат тушмасин, дея ҳеч ёлғиз ташлаб
кетмас, ҳеч қаёққа юбормас эди.
Салмон болалик, ҳатто илк ўсмирлик чоғини ҳам, худди бир жориядек, тўрт деворнинг
ичида ўтказди. Диндор бир йигит бўлиб улғайди. Оиласидан олган диний тарбияга кўра, у ҳам
мажусийликка (оташпарастликка) эътиқод қиларди. Бир куни бир ибодатхонага кириб олиб дуо
ўкиётган, нималарнидир пичирлашаётган одамларни кўрди. Салмон уларни завқ билан кузата
бошлади.
Орадан бир неча соат ўтган бўлсада, Салмон ҳануз уларни томоша қиларди. Балки шу
дақиқаларда ёлғизлик туфайли юрагида найдо бўлган ўкинч ўрнини бир оз енгиллик,
хушнудлик эгаллаган бўлса ажаб эмас. Чунки Салмон бу диндорларни ҳайрат билан кузатаркан,
юзида хиёл табассум пайдо бўлди. Оқшом пайти одамлар тарқала бошладилар. Салмон улардан
бирини тўхтатиб:
— Бу, сизларнинг динингизнинг асоси қаерга бориб тақалади? Қанақа дин ўзи?
Динингизни менга чуқур ва атрофлича ўргатадиган одамни қаердан топсам бўлади? —
деди.
— Шом шаҳридан, — деган жавобни олди. Салмон боши эгик ҳолда ибодатхонадан чикди.
У ўзича шундай деб иичирлади: «Худо ҳаққи, уларнинг дини бизникидан хайрлироқ,
бизникидан мукаммалроқ экан».
Шу кунлари отаси Салмонни бир жойга иш билан жўнатди. Салмон узоқ вақт йўқ бўлиб
кетди. Қаттиқ саросимага тушган ота дарҳол унинг изидан одам жўнатди, аммо ўғлининг у
жойга бормагани маълум бўлди. Уни қидириб чиққан кишилар ёнатрофни қайтакайта қараб
келдилар. Бироқ Салмондан дарак йўк эди.
Отанинг хаёлига ҳар хил ёмон ўйлар кела бошлади. Хунук бир хабар эшитмайинда, деб
хавотирга тушди. Аммо кун ботиб, қоронги туша бошлагач, Салмон ҳеч иарса бўлмагандек уйга
кириб келди. Юзига диққат билан қараган киши унинг ўзгариб қолганини сезиши қийин эмасди.
Юрагига ғулғула тушган ота меҳр, шафқат, қўрқув ва ғазаб ҳислари айқашуйқаш бўлиб кетган
бир овозда:
—Қаерларда юрибсан, ўғлим?! — деб сўради. Салмон ўз кўзи билан кўрган воқеаларни
гапириб берди. Сўзларини шундай давом эттирди:
— Менинг тушунишимча, уларнинг дини бизникидан хайрлироқдир. Отаси ашаддий
мажусий эди. Энг тўғри дин ота-боболаримизнинг динидир, деди у!
— Йўқ, ота, худо ҳаққи, уларнинг дини бизникидан яхши, бизникидан мукаммалроқдир.
Ота ўзларининг дини устунроқ эканлигини уқтиришга харчанд уринмасин, Салмон фикридан
қайтмади. Отасининг жаҳли чиқиб кетди. Сўзини ўтказа олмагач, ўғлининг оёққўлини боғлатди
ва бир хонага қамаб қўйди.
Оёққўлларга солинган кишан ўспириннинг онгини янада тиниқлаштирган, дунёқараши
ҳудудларини кенгайтирган эди. Салмон энди ўзининг ҳақли эканлигига шубҳа қилмасди. Қулай
фурсатни пойлай бошлади. Калисода танишган одамларига хабар жўнатди: Шомдан бир карвон
келса, маълум қилишларини илтимос қилди.
Юраги мехршафқатга тўла ота ҳар куни ўғлидан хушхабар чиқишини кутарди. Унга
панднасиҳат қилди, таҳдид солди, ҳар хил йўлларни синаб кўрди, ҳеч бири фойда бермади.
Сўнгги чора сифатида қамоқ муддатини узайтиришга қарор қилди. Жигарпораси, жондан азиз
фарзандининг бегона динга киришига ҳеч рози бўлолмас эди.
Шундай кунлардан бирида Салмонга Шомдан бир карвон келгани тўғрисида хабар етди.
Салмон хабарчидан улар аник кетадиган кунда яна хабар етказишини ўтиниб сўради. Бу қамок
муддати давомида Салмон мажусийликдан кўнгли совий бошлаган, юрагига тушган учқун
алангаланган эди. Қаттиқ ҳаяжон ичида карвон кетадиган кунни пойлар, ўзи учун янги бўлган
динга киришдан бошқа ҳеч нарса ҳақида ўйламас эди.
Ниҳоят, хушхабар келди. Салмон дарҳол кишанларини ечди, вақтни ўтказмай, уйидан
чиқиб кетди. Бу унинг ота уйини узилкесил тарк этиши эди. Энди бу уйга қайтиб келмоқчи
эмас, қайтиш ҳақида ўйламас ҳам эди.
Карвонга қўшилди. Узоқ давом этган сафардан сўнг Шомга етиб борди. Вақтни бой
бермай, насроний динининг энг улуғ вакилини қидирди. Кўрсатдилар. Салмон унинг ҳузурига
борди, бошидан кечирган воқеаларни сўзлаб берди. Бу динга кириш учун чеккан азоблари ва
қилган фидокорликларини тилга олиб ўтди. Сўзларини шу тарзда якунлади:
— Энди изн берсанг, сен билан бирга қолай, сенга ва калисога сидқидилдан хизмат
қилайин. Бу динни шахсан сендан ўрганиб, сен билан биргаликда ибодат қилайин!
Бу одам Салмоннинг сўзларини диққат билан тинглади, унинг самимий бир ўспирин
эканлигини англади. Илтимосини қабул этди. Салмон севинч билан унинг қўлларини сиқди.
Энди Салмон мажусийликдан воз кечган, насоро
бўлган эди. Динга хизматда камчиликка йўл кўймас, ибодат чоғларида риёкорлик қилишни
сира хам ўйламас эди. Энди бу калисода у бир неча йил қолиб кетди.
* * *
Аммо Салмоннинг руҳонийдан мамнунияти узоққа бормади. Бу одам бениҳоя даражада
риёкор экан. Халққа қилган насиҳатларига ўзи амал қилмас, аксинча иш тутар эди.
Бойликка ўч эди. Бойбадавлатлар садакаларини унга келтириб:
— Сен фақирларни биздан кўра яхшироқ биласаи, бизнинг номимиздан шу пулларни
бериб қўйсанг, — дер эдилар.
Аммо руҳонийнинг кўлига тушган пуллар фақирларга етиб бормас эди. Олтин ва кумуш
тўлдирилган хумларининг сони еттитага етди.
— Аввало, сизларни тўлдиришим керак, фақирларга кейин берилса ҳам бўлаверади, — дея
руҳоний тушум пулларни хумларига тўкарди. Салмон унинг бу қаллоблигини халққа кандай
етказсам экан, деб кўп ўйлади. Лекин уддасидан чиқишига кўзи етмасди.
Бир куни очкўз руҳонийнинг эшиги қаттиққаттиқ чертилди. Чертаётган ажал эди. Қайтиб
кетиш учун келмаган эди. Хоҳласахохламаса, уни ҳузурига киритишга мажбур эди руҳоний.
Кўзлари олтинкумушга лиқ тўла еттита хумга қадалган руҳоний ўлим шарбатини сўнгги
томчисигача ичди ва умри бўйи: «Зинҳор бойликка берилманг, пулга алданманг, бойликка
банда бўлманг, буларнинг ҳаммаси — фонийдир...» дея жар солган, аммо ҳаммадан кўпроқ ўзи
муккасидан берилтан мол-дунёни бир зумда тарк этиб кетди.
Қавмлар кўз ёши тўкар, уни катта ҳурмат билан дафн этишга ҳозирлик кўрар эди.
Уларнинг самимий қайғуси Салмоннинг бардошини тоширган сўнгги томчи бўлди:
— Бу одам беодоб, риёкор бир кимса эди. Йиғлашингизга ҳам арзимайди!.. — деб бақирди.
Одамлар ғазабланиб кетдилар:
—Нималар деяётганингни биласанми ўзинг?
—Неча йиллардан бери хизматини қилган одаминг ҳақида бундай дейишга уялмайсанми?!
— Ўлган одамнинг кетидан гапириш айб бўлади...
Аммо Салмон сўзидан қайтмади:
— Мен нима деяётганимни яхши биламан. Гап шундаки, сизлар унга садақаларингизни

келтириб, фақирларга тарқат дер эдиларингиз. У эса, хаммасини ўзининг ҳамёнига урарди.
Истасаларингиз, ўша пуллар турган жойни кўрсатаман, — деди.
— Қани, кўрсат!
Халқ бир неча дақиқадан сўнг оғзибурни баробар тўлдирилган хумларнинг ёнида турарди.
Хумлар ағдарилди. Кўзлар қинидан чиқиб кетаёзди. Бу беқиёс бойликни тушда эмас, ўнгда
кўраётган эдилар! Руҳоний хақидаги фикрлари бир сонияда тескарисига ўзгарди.
—Аблаҳ, ҳақиқий малъун экан.
—Ҳақиқий шайтоннинг ўзгинаси...
— Неча йиллардан бери бу ифлосга алданиб келган эканмиз... — каби кин ва адоватга тўла
хитоблар янгради.
Асабийлашганлар орасида йиллар бўйи уларни алдаб, кучини зулукдек сўриб келган
руҳонийни роса қарғаганлар ҳам бўлди:
— Биз уни ерга кўммаймиз, бунга у нолойиқ.
Сўнгги қарор эди бу. Руҳонийнинг жасадини судраб олиб кетдилар. Бир дарахтга осдилар.
Ўтган-кетган уни тошбўрон қилди.
Салмон халқнинг кўзи ўнгида тўкилган бойликдан бир пақир (тийин) олишни ҳам
истамади.
Калисога бу дафъа халқнинг ҳурмати ва ишончини қозонган бошқа руҳоний тайин этилди.
Салмон энди унинг хизматини қила бошлади.
Бу одамни Салмон яхши кўриб қолди. Ундан кўра мукаммалроқ ибодат этадиган, мол-
дунёга унингдек кўнгилсиз, охиратга унинг каби ҳавасманд одам борлигига ишонмасди. Аммо
тез орада унинг ҳам бошига ажал келди. Аслида мол-дунёга ҳеч кўнгил қўймаган бу одамнинг
ҳаётдан кўз юмиши ҳам қийин бўлмади. Ўзи жуда ҳавасманд бўлган охират йўлига кетди. У
ерда иззатикром кўришига умид билан кетди.
Руҳоний сўнгги нафасларини оларкан, унга ўта вафодорлик билан хизмат этган Салмон:
—Мени кимга ташлаб кетяпсан? Сендан кейин кимнинг этагидан тутаман? — деганида у:
—Ишонса бўладиган кишилар оз қолди. Мосулда бир роҳиб дўстим бор, унинг ҳузурига
бор... — деди.
У ўлгач, Салмон узоқ йиғлади. Шомни тарк этаркан, неча йиллар давомида бирбирига
тамомила қарамақарши бўлган икки кишининг хизматини қилгани эвазига ҳеч нарсага
эришмаган эди. Бу хизматни у дин йўлида беғараз ўтаган, хизмати эвазига пул ишлашни бирон
марта ҳатто ўйлаб ҳам кўрмаган эди.
ХАДИЧАНИНГ САВДО КАРВОНИ
Макка зироат шаҳри эмасди, яъни, у ерда деҳқончилик ривож топмаган эди. Чунки бу
шаҳар бир неча водий кесишган ялангда қад кўтарган бўлиб, тупроғи ва иқлими зироатга
ўнғайсиз эди.
Бу ерга илк дафъа хотини Хожар билан ўғли Исмоилни ташлаб кетган буюк пайғамбар
Ҳазрати Иброҳим уларни ёлғиз крлдирмаслик учун Саниййатул Вадоъда дуо ўқиб: «Эй
Роббимиз, мен зурриётимдан бир қисмини экинсиз бир яланг водийда, сенинг ҳурматинг учун,
қадрли Байтинг олдида қолдирмоқдаман...» дея илтижо қилган пайтлари у ер япяланг,
яшилликнинг уруғи ҳам кўринмайдиган бир водий эди. Шундан кейин неча юз йиллар ўтиб,
неча авлодлар келиб кетди, Ҳазрати Иброҳим даъват этган Ислом эътиқоди унутилди,
Каъбанинг атрофи бутларга тўлди, бироқ Макка водийи ҳамон экинсиз, ҳамон яланглигича
қолган эди.
Бу шароит маккаликларни чет ўлкаларга чиқишга, тижоратга зўр беришга ундади. Ҳар бир
маккаликнинг озмикўпми савдоси бор эди. Ҳар ким ўз бойлиги ва қобилиятига яраша

савдосотиқ билан шуғуллана бошлади. Асосан, ёз мавсумида Шомга, қишда эса Яманга
тижорат карвонлари қатнар, ҳар бир маккалик имкониятига қараб ушбу карвонларга қўшилар,
вакилини жўнатар ёки кетаётганлардан бирига молини омонат топширар эди.
Якка ўзи карвон уюштира оладиган даражада бадавлат шахслар ҳам бор эди.
Ҳувайлиднинг қизи Хадича ўшандайлардан бири эди.
Хадича бағоят гўзал аёл эди. Даставвал, Отик ибн Оиз исмли кишига турмушга чиқди,
ундан бир қиз кўрди. Отик кўп ўтмай вафот этиб, Хадича бева қолди.
Кейинроқ Хадича Абу Хала исмли бир киши билан иккинчи марта турмуш қурди. У билан
бир неча йил яшади. Аммо Басра томонларда тарқалган вабо кўп кишилар қатори Халани ҳам
ҳаётдан олиб кетди. Абу Халадан Ҳинд исмли ўғли ва Зайнаб исмли қизи туғилди.
Тақдир тақозоси билан иккинчи марта тул қолган Хадича бошқа турмуш қуришни
ўйламади. Отаси ҳам ўлиб кетгач, унинг ихтиёрида қолган бениҳоя бойликдан тижорат учун
фойдаланишга қарор қилди. Оилавий турмушда чап келган толеи тижорат соҳасида ярқиради.
Кун сайин бойлиги ортиб борди ва тижоратда Макканинг энг олди савдогарлари қаторига
кирди.
Ҳам беқиёс мол-дунё, ҳам тенгсиз гўзаллик сингари икки бойликнинг эгаси бўлган Хадича
ушбу ҳар иккала бойлик орзуйидаги кўпгина кишиларнинг таклифларини рад этди, ортиқ
турмуш қурмаслигини билдирди.
Ҳар бир маккалик каби, у ҳам Шомга, Яманга карвонларини жўнатар, ҳар гал карвонни
бошқариб боришга бир кишини ёллар, унга катта микдорда ҳақ тўлар эди. Карвонбошилик
масъулиятини зиммасига олган одам Хадичанинг номидан савдосотиқ ишларини юритар,
молларини сотар, борган жойидан мол олар, қайтиб келгач, Хадичага ҳисоб берар эди.
Хадича жўнатган 6у одамлари қандай иш тутганликлари, берган ҳисобларига яраша
хаттиҳаракат қилганқилмаганликларини алоҳида назорат этар, бу масалада Майсара исмли
содиқ бир қулидан фойдаланар эди.
Майсара кичик ёшидан бери унинг наноҳида улғайган, бекасининг соф виждони, юксак
ахлоқи ва фазилатларига, ҳақиқий инсонлигига чин кўнгилдан ишониб эътиқод қўйган, уни ўз
онасидек эъзозлар эди. Қули бўлгани учун эмас, ҳурматга лойиқ инсонлигини тан олгани учун
сидқидилдан хизмат қиларди.
Майсара ҳар сафар карвон билан бирга бориб, бирга қайтарди. Кетар экан,
хонимафандисидан ажрашаётганидан ғамгин, аммо иккинчи томондан, унинг хизматида
бўлгани учун кўнгли хотиржам кетар; қайтар экан, яна хонимафандисига эмас, онаси ҳузурига
қайтаётгандек хурсандчилик қалбини тўлдирар эди. Шундан кейин Майсара Хадичанинг ёнига
ўтириб, сафар давомида кўрганларини бирмабир гапириб берарди. Шу орада карвонбошининг
хаттиҳаракатлари, савдосотиқ найтида ўзини қандай тутгани, карвондагиларга қандай
муомалада бўлганини ҳам маълум қиларди.
Хадича Майсаранинг улкан тажриба ва яхши хулқ эгаси эканлигига ишонар, шу учун у
берган ҳисоботга кўра иш тутар эди. Кейинги сафар карвон билан бошқа
одамни жўнатар, аммо Майсаранинг ҳисоботидан маълум бўлардики, бу карвонбошига
ҳам ишониб бўлмас экан.
Унда Хадича нега Майсаранинг ўзини карвонбоши қилиб қўя қолмас эди?
Бунинг жавоби Майсаранинг қул эканлигига бориб тақаларди. Карвонда бўлган ҳеч бир
кимса қулнинг амрига итоат этишга тоқат қилолмайди. Халқ учун озод инсон бўлиш яхши хулқ
соҳиби бўлишдан кўра афзалроқ эди.
Майсарага озодлик бериш ҳам кифоя қилмасди. Озод қул ҳам, ўша пайтдаги
шартшароитларга кўра, карвонбоши бўлолмасди. Узоқ сафарга чиқадиган карвон йўл давомида
учрайдиган қабилалар билан учрашар, суҳбатлашар, лозим бўлса, уларга оғирлигини солиб,
уларнинг ёрдами, қўллабқувватлашига сазовор бўлар эди. Арабистон сингари, ҳеч қандай қонун

ва тартиб бўлмаган, фақат кучқудрат аҳамиятга эга бўлган бир ўлкада озод этилган қулнинг
қўлидан кўп иш келмасди.
Майсаранинг пешонасига кичик ёшдаёқ қуллик тамғаси урилган эди. Бундай тамға
босилмаган тақдирда ҳам шуҳрати Маккадан ташқариларга таркалган аслзода оиладан эмас. Шу
сабабли Хадича, унга қаттиқ ишонса ҳам, карвонбошиликка тайинлай олмасди.
Майсара ҳаётидан мамнун эди. Чунки хонимафандиси унга нисбатан шафқатсиз хўжайин
эмас, шафкатли бир она бўлиб қолган. Бекаси унга ҳеч қачон қўлидан келмаган ишни
буюрмаган, хўрламаган, камситмаган ҳам.
* * *
Йигирма бешинчи йил...
Фил воқеаси юз берганда ўн беш ёшли қиз бўлган Хадича энди қирқ ёшга чиқди. Гўзал
ахлоқ эгаси бўлгани боис маккаликлар унга «Тоҳира» лақабини бердилар. Бу сўзнинг маъноси
покиза, иффатли, фазилатли аёл демак эди. Тоҳира лақаби Хадича онамизга чиндан ҳам жуда
мос эди.
Хадичанинг бу йил ҳам карвон жўнатиш нияти бор эди. Аммо кимни бошлиқ қилиб
юборишни билмай, боши қотди.
Ўзига маълум одамларнинг барини атрофлича билиб олган. У одамларни фойда
келтирмайди деб ҳам бўлмасди, албатта. Бироқ улар тўғрисида Майсаранинг фикри яхши эмас
эди. Синалмаган одамни ёллашга эса, кўнгли чопмасди.
Шу сабабли барча танишбилишларига ишончли карвонбоши топишга ёрдам беришларини
сўраб одам жўнатди. Тоғаси Ҳаким ибн Ҳизом, қариндошларидан Ҳузайма ва ўртоғи Нафиса
ҳам ишончли одам қидириш билан овора бўлдилар.
Ниҳоят, Ҳошим ўғилларидан Абу Толибнинг жияни Муҳаммад ибн Абдуллоҳни тавсия
этдилар. У ҳақда кўпчилик яхши фикрда эди. Маккаликлар уни бежиз «Ал-Амин» деб
атамаганлар ахир. Айни пайтда Муҳаммад бекор эди. Агар розилиги олинса, кўнгилдаги иш
бўларди. Хадичага тавсия маъқул тушди. Илгари ҳам бу йигит ҳақида яхши гаилар эшитган эди.
Дарҳол Абу Толибга жиянининг карвонбошиликка розилигини билиш учун одам юборилди.
Бойлик борасида Абу Толибнинг сира бири икки бўлмаган, толеи кулмаган эди. Ҳошим
ўғилларининг бошчиси бўлсада, доимо камбағал яшади, косаси ҳеч оқармади. Бу йил ҳам аҳвол
ўшаўша, ҳатто янада оғирлашди.
Йигирма беш ёшга кирган жиянининг аҳволи ҳам амакисиникидан пеш эмасди. Отасидан
унга дурустроқ молмулк қолмаган.
Бир куни Абу Толиб жияни билан бирга ўтириб, ночор аҳволдан чиқиш чоралари хусусида
суҳбатлашдилар. Абу Толиб жиянига шундай деди:
— Хадича Шом томонларга сафарга жўнатиш учун ҳозирлаган карвонига ишончли
йўлбошчи қидираётган эмиш. Унга шу тўғрида учрашиб кўрсанг, қандай бўларкин?
Тахминимча, бажонидил рози бўлса керак. Аслидаку, ўзимга қолса, сени Шомга асло жўнатмас
эдим. Аммо кўриб турибсан, бошқа ҳеч қандай чорамиз қолмади. Буюк Амин бу сўзларни
диққат билан эшитди.
— Амакижон, сиз нима десангиз, менга шу маъқул, —деди.
Энди буни Хадичага билдириш қолган эди, холос. Унинг рози бўлиши муқаррар эди.
Ҳарҳолда, Маккада жиянидан ортиқроқ одамни топиши мушкул. Хадича бундай имкониятни
қўлдан бермаса керак.
Шу пайт бир чопар келиб, Хадичанинг саломини етказди ва Абу Толибдан жиянини
карвонбоши сифатида жўнатишга розилик сўраётганини билдирди.
Абу Толиб масала бу қадар осон ҳал бўлишини сира
кутмаган эди. Насибаси гўё оёқ остидан чиққандек бўлди. Тўланадиган ҳақ тўғрисида
келишиб олиш учун у Хадичанинг уйи томон йўл олди.
— Жиянинг Муҳаммад тўғрисида жуда кўп яхши гаплар эшитдим, — деб сўз бошлади
Хадича. — Шу пайтгача сафарга отлантирган карвонбошиларимдан ҳам яхшироқ, ишончлироқ
карвонбошини қидириб юрувдим. Мана, ниҳоят, кўнглимдагидек одам топилди, деб ўйлайман.
Ҳа, сен ҳақсаи, эй Хадича. Жияним сени мамнун этадиган одобахлоқ ва тарбия эгасидир.
Бироқ ҳисобли дўст айрилмас, деганлар. Мен унга тўланадиган ҳақни келишиб олсак, деган
мақсадда келдим. Унга нима берасан?
—Бошқаларга берганимнинг икки ҳиссасини.
—Келишдик.
Таклиф этилган ҳақ талашибтортишишга асло ўрин қолдирмади.
* * *
Тайёргарлик тамом бўлгач, карвон Буюк Амин бошчилигида Шом сафарига чикди. Буюк
Амин карвоннинг энг бошида борарди.
Хадича у билан илк бор юзмаюз учрашганда умрида ҳали бу қадар покиза, тамизли ва
кўркам одамни кўрмаганига ва бундан кейин ҳам кўрмаслигига ишонч ҳосил қилди.
Ё Роббим!.. дейишдан ўзини тия олмай қолди у. Бундай чеҳра эгасидан ёлғончилик,
ҳийланайранг ёки риёкорлик кутилмасди.
Уларга «Соғ бориб, саломат қайтишларини» тилар экан, карвоннинг чиндан ҳам эсономон
борибкелишини кўнгли билан сезди.
Майсара карвоннинг энг охиридан жой олди. Икки кун йўл юрганларидан сўнг олдидаги
икки туянинг бетўхтов оқсоқланаётганига кўзи тушди. Туялар тобора баттар оқсоқлана
бошлади. Бу кетишда кўп ўтмай юра олмай қолишлари бегумон эди. Аҳволни билдириш учун
уловини жадаллатди. Аммо карвонбошига яқинлашай деб қолганда... кўзларини ишқалашга
мажбур бўлди. У кўрган нарса фақат тушга кириши мумкин эди. Карвон боши Муҳаммад ибн
Абдуллоҳнинг устида учиб бораётган икки хилқат унга соябон тутиб борарди. Тушида ҳам
бундай ғаройиб ҳодисани кўрмаган Майсара ҳайратдан қотиб қолди.
Бу хилқатларнинг сояси йўқ эди!
Ҳамма у кўрган нарсани кўраётганмикан? Миясига дафъатан урилган бу фикрдан ўзига
келган Майсара ёнидаги одамнинг қўлига туртди:
— Бу галги карвонбошимиз жуда ёқимли йигит экана, нима дединг?
Ҳалиги одам бошини ҳам кўтармай:
— Тўғри айтасан, мен ҳам шундай фикрдаман, деди.
Майсара ундан бу жавобни олишдан ҳам кўра, ҳалиги хилқатларни кўряптимийўқми, шуни
билмоқчи эди.
Ажабо, булар фаришталармикан? Муҳаммад ибн Абдуллоҳ фаришталар хизматини
қиладиган шундай буюк кишимикан?
Майсара унга яқинлашаркан: — Орқада икки туя юра олмай қолди, — деди. Қисқа
муддатга тўхтадилар. Биргаликда оқсоқ туяларнинг қошига бордилар. Чиндан ҳам туяларнинг
аҳволи оғир, оёқлари шишиб кетган эди.
Буюк Амин туясидан тушди, оқсоқ туяларнинг оёқларини ушлаб, оҳиста сийпалади,
оёқларининг тагига бармоқларини теккизди. Шундан кейин уларнинг ёнидан нари кетди.
Майсара Муҳаммаднинг ҳаракатларини зўр қизиқиш билан кузатарди.
Туялар бирдан жонландилар. Икки дақиқа олдин юра олмайдиган ҳолатда бўлган туялар
гўё булар эмасдай, шаҳдам одимлаб кетдилар. Олдиндаги туялардан ўзиб кетишга
уринаётгандек эдилар.
Майсаранинг ҳайрати янада ошди. Бошқа карвонбоши бўлса бундай аҳволга тушган
туяларни ҳеч иккиланмай сўйдирар, бутун сафар давомида зиёфат қилиб берар эди. Ҳолбуки,
Муҳаммад бундай қилмади. Бундай қараганда, у ҳам худди бошқалардай иш қилди. Шунчаки,
туяларнинг аҳволи билан яқиндан танишди, холос. Лекин туялар шундан кейин қайта
туғилгандек тетик одимлаб кетгани ҳайратга соларди кишини.
Бу воқеани шу карвон сафида бораётган Хадичанинг қариндоши Ҳузайма ҳам кўрди.
Ҳузайма карвонбошининг оддий одам эмаслигига қаноат ҳосил қилди.
Майсара ғаройиб кўланканинг то қош қорайтунча уларни таъқиб этиб борганини кузатди.
Кечқурун шу ҳақда ўйлади, кундузи шу ҳакда бош қотирди, хуллас, юраги ниманидир сеза
бошлади.
Эрта тонгда яна йўлга отланилди. Бирмунча муддат ўтиб, қуёш чарақлаб чиқди. Майсара
яна карвоннинг охирида бораётган эди. Фақат, баъзан карвоннинг бошига қарабқараб қўяр,
кечаги ҳодиса яна такрорланадимийўқми, шуни ўйлар эди. Ҳозирча хилқатлар кўринмасди.
Аммо кун тиккага келиб, қуёш аёвсиз қиздира бошлагач, улар яна пайдо бўлди.
Бутун сафар чоғи шу ҳол давом этди. Ниҳоят, Бухайранинг манзилига келдилар. Кекса
роҳиб ўлган экан. Ўн уч йил олдин, болалигида кўрган бу зотни бугун, йигирма беш ёшга
кирган чоғида кўрганида, ким билади, нима қилар, қанчалик қувонар эди. Унинг ўрнида
Настура исмли бир роҳиб ишлаётган эди. Майсара билан азалдан таниш бўлганликлари сабабли
қуюқ суҳбатлашдилар. Муҳаммад ибн Абдуллоҳ эса, бир неча йил олдин шу ердан олган
таассуротларини эслаб, дарахт тагида ҳордиқ чиқарарди.
Роҳиб Настура дарахт тагида дам олаётган Буюк Амин ҳақида баъзи маълумотларга эга
бўлди, ўзи ҳам у ҳақда нималардир деди. Аммо Буҳайра сингари унга ошиқ бўлиб, ҳаяжонга
тушмади. Ёнига бориб, яқиндан танишишни ҳам лозим кўрмади.
Карвон манзилни тарк этди. Сўнгги бекат Бусрада бўлди. Бусрада хам катта бозор бор эди.
Шу ерда савдосотиқ қилиб, ишларни битириб қайтишга қарор қилинди. Майсара олдинги
сафарларда Шомгача борган эди, шу боис, у ерда кўпроқ фойда олинади, деб ўйларди. Аммо
карвонбошига эътироз билдиролмади.
Моллар бозорга туширилди. Ғаройиб бир ҳол юз берди. Моллар ҳеч кимса сота
олмайдиган юқори нархларда жуда тез сотила бошлади.
Майсара сал орқароқда турар, олдисотдига аралашмас, балки буюрилган ишнигина
бажарар эди. Муҳаммад ибн Абдуллоҳ қўлидаги молни сотар экан, уни ортиқ даражада
мақтамасди. Сотиб олаётганда камситиш, сотаётганда ортиқча мақташ одати йўқ эди унда.
Шу пайт бир яҳудий билан ораларида англашилмовчилик содир бўлди. Яҳудий уларнинг
Ҳарам аҳлидан эканликларини билгани учун:
— Лот ва Уззо ҳаққига қасам ич, бўлмаса ишонмайман, — деди.
Муҳаммад ибн Абдуллоҳ қипқизариб кетди, чакка томирлари бўртиб чикди:
— Мен бугунги кунгача уларни ўртага қўйиб қасам ичмаганман. Ҳатто башараларига қиё
ҳам боқмаганман. Ёнларидан ўтсам, юзимни ўгириб ўтиб кетаман, — деди. Яҳудий бу сафар, у
ҳолда билганингча қасам ич, деб ўтирмади.
— Сенинг айтганингча бўла қолсин, — деди ва шу билан олишбериш тугади.
Майсара эшитган гапларига бирорбир маъно беришдан ожиз эди. Муҳаммад нега Лот ва
Уззо каби бутлардан бунчалар нафратланар экана?.. Макка халқи, устигаустак, хошимийлар ҳам
бутларга катта аҳамият берардилар.
Яҳудий кетар экан: «Ўша бўлиши керак, албатта, ўша...» дерди ўзига ўзи.
Майсара тезтез юриб, яҳудийга етиб олди.
—Нималар деяпсан? — деди.
—Нимани нима дебман?
— Хўжайиним ҳақида бир нарсалар деб минғирлаётганингни ўз қулоғим билан эшитдим.
Яҳудий Майсаранинг юзига тикилди:
— Менинг билишимча, бу одам Пайғамбардир. Бизнинг олимларимиз китобларда
сифатларини келтириб ўтган пайғамбар шу одам бўлиши керак, — деди.
Сўнгра Майсаранинг жавобини ҳам кутмай, кетиб қолди. Ким нима деса, десин, бу галги

даромад ҳар доимгидан сезиларли даражада кўп эди. Олиниши керак бўлган молларни ҳам жуда
арзон нархда харид қилишди. Бир неча кун давом этган савдосотикдан сўнг қайтиш
тайёргарлиги бошланди. Шу орада Майсара, карвонбошининг таклифига кўра, у билан бир
дастурхондан овқатланди. Ҳолбуки, шу пайтгача ҳеч бир карвонбоши унга бунчалик илтифот
кўрсатмаган эди. Фақат буйруқ бериб, хизмат кутган эдилар. Яна, Майсара олдиларига
қўйилган таомнинг ғалати тарзда баракали бўлаётганини ҳам ўз кўзи билан кўрди. Лекин энди
бу хил ғаройиботларга анча кўникиб қолди, ортиқ: «Бу қанақаси бўлди, тушимми ё ўнгимми?»
демас эди. Бироқ ҳар жиҳатдан етук ва мукаммал бу зотнинг бутлар ҳақидаги тушунчаларини
ҳеч тушуна олмади. Уларга сиғиниш у ёқда турсин, ёнидан ўтаётганда юзини ўгириб олишига
нима деса бўлади? Илоҳлар нечук унга бу нафратига яраша жазо бермайдилар, бошига нега
кулфат ёғдирмайдилар?
Йўл бўйи карвонбошидан илоҳлар ҳақида бошқа бирон оғиз ҳам гап эяштмади.
Тўхтабтўхтаб, аммо ҳеч қандай хавфхатарга учрамасдан илгарилар эдилар. Шу йўсинда
тепаликлардан ошиб ўтилди, водийлар, чўллар ортда қолди. Марруз Заҳрон деган манзилга
етганларида, Майсара бориб Хадичага хабар бериш истагини билдирди. Рухсат этилгач, йўлга
чиқиб, тезликда бекасининг ҳузурига етиб борди. Карвоннинг эсономон қайтиб келгани
ҳақидаги хушхабарни айтди. Сафар давомида содир бўлган ва алоҳида диққатга сазовор
ғаройиб ҳодисаларни бирмабир сўзлаб берди.
Хадича жуда мамнун бўлди. Деразанинг олдига ўтирди. Карвоннинг йўлига кўз тика
бошлади. Вужуди ўзи ҳам енга олмаган ажиб бир ҳаяжонга, интизорлик туйғуларига тўлиқ эди.
Пешин вақти. Узоқдан карвоннинг қораси кўринди. Энг олдинда Муҳаммад ибн Абдуллоҳ
келарди, боши узра эса, Майсара сўзлаган «соябон»...
Карвон туялари сўнг марта чўкди, юклар туширилди. Карвонбоши карвон соҳибаси томон
йўл олди. Салом берди, соғсаломат бориб келганликлари, фойда кутилганидан ҳам кўп бўлгани,
ҳеч қандай корҳол юз бермагани, бирорбир хатоликка йўл қўйилмагани ҳақида донадона қилиб
гапириб берди. Шундан кейин изн сўраб, амакисининг ҳузурига кетди.
Хадича олиб келинган молларни Маккада жуда тез ва баланд нархда сотганида
хурсандчилиги икки баробар ошди.
Майсаранинг маълумотлари фавқулодда эди. Бундай олижаноб табиатли,
фаришталаргагина ярашадиган хулқ соҳибини ер юзидан топиш амримаҳол эди.
Энди янада кўпроқ ҳақ тўлаш шарти билан бўлсада, Муҳаммад ибн Абдуллоҳни кейинги
сафарга ҳам кўндириш, уни карвонбоши қилиб жўнатия1 лозим эди.
БАХТЛИ НИКОҲ
Карвон қайтгандан буён бир неча кун ўтди. Бир куни Муҳаммад ибн Абдуллоҳни кўргани
Нафиса келди. Ҳолаҳвол сўрашгач, мақсадга ўтди:
— Сени уйланишдан тўхтатиб турган нарса нима, эй Муҳаммад?
— Қўлимда уйланишга етадиган пулим, маблағим йўқ.
— Молмулки, ҳуснижамоли, яшрафи беқиёс аёл сенгатурмуш қуришни таклиф этса,
қандай жавоб қилардинг?
—Ким экан?
—Хадича.
—Бу қандай бўлади? Мумкинми шунақаси?!
—Ишнинг у томонини менга қўйиб бер.
—У ҳолда, бу таклифга розиман.
Нафиса ушбу жавобни олгач, хайрлашди. Бўлган воқеани Хадичага сўзлаб берди. Хадича
бу сафар шундай хабар жўнатди:
—Эй амакимнинг ўғли! Орамизда қариндошлик муносабатларининг борлиги, қавмингиз
орасида шарафли хонадонга мансублигингиз, яхши шахсиятингиз, гўзал
ахлоқ ва саъжияга эгалигингиз боис сиз билан турмуш қуриш орзуимдир.
Аҳвол Абу Толибга билдирилди. Аммахолалар, амакилар, бу турмуш тўкис бир турмуш
бўлади, деб баҳоладилар. Абу Толиб бошлиқ ҳошимийлар Хадичанинг уйига совчиликка
бордилар. Хадича қўй сўйдириб, зиёфат тайёрлаган эди. Таомлар тановул қилингач, Абу Толиб
сўз олди. Уларни Иброҳим ва Исмоил пайғамбарлар наслига дохил этган, Каъбага
хизматчиликни насиб айлаган Оллоҳга хамду санолар ўқиди. Жияни Муҳаммад ибн
Абдуллоҳнинг камбағал, бироқ юксак фазилатларга эга бир йигитлигини таъкидлаб, унинг
Хадича бинти Ҳувайлидга кўнгли мойил эканлигини билдирди.
Хадичанинг амакиси Варақа ибн Навфал ҳам бир неча сўз деди. Сўнгра, таклифни
мамнуният билан қабул этганликларини айтди. Шу тариқа, никоҳ маросими ниҳоясига етди.
Маҳр сифатида Хадичага йигирмата туя бериладиган бўлди.
Бу бахтли никоҳда иштирок этганлар ҳар икки томоннинг бирбирига жуда муносиблиги
тўғрисида якдил эдилар. Куёв йигирма беш, келин қирқ ёшларда эди.
Энди Хадичанинг кўнгли буткул хотиржам бўлди. Ишларини идора қиладиган,
тижоратини юритадиган хўжайини бор. Ҳеч кимса гард юқтира олмайдиган мустахкам ва
бахтли оила қурилган эди.
Ўша кунларда фил воқеасидан йигирма беш йил икки ойу ўн кун ўттан эди.
ЖАСУР БИР БОЛА
Умар
Ўн икки-ўн уч ёшларга кирган Умар отаси Хаттобнинг амрига мувофиқ туя боқа бошлаган
эди. Бани Махзумдан бошқа баъзи оилаларнинг туялари ҳам унинг сурувига қўшилар, шу
зайлда Умар ҳар куни қош қорайгунча туяларни боқиш билан овора бўлар эди. Аслида ўн икки
ёшда бўлишига қарамай, узун бўйли, бақувват бир йигитчага ўхшарди. Тенгдошлари ичида унга
бас келадигани топилмасди. Ҳатто ўзидан бир неча ёш катта йигитчаларни ҳам курашда енгиш
Умарга қийин иш эмасди. Фурсат топди дегунча курашар, ўн бешўн етти ёшли йигитларни
йиқитар, чавандозлик, мерганлик билан шуғулланишга ҳам вақт ажратар эди. Кўрганлар: «Умар
отаси Хаттобдан ҳам ўтиб кетиши шубҳасиз», дердилар ҳайратдан ўзларини тия олмай.
Ваҳоланки, Умар шафқат нималигини билмайдиган отанинг фарзанди ўлароқ вояга етарди.
Бир пайтлари ўғиллик бўлгани учун ўзида йўқ севинган Хаттоб арзимайдиган бир нуқсонга ҳам
аҳамият берар, қулларнинг елкасида синашни эрмак қиладиган қамчисини гоҳ-гоҳ Умарнинг
елкасига ҳам жаҳл ва шиддат билан тушириб қолар эди.
Умар устмауст тушаётган қамчи зарбаларига тишини тишига қўйиб бардош берар, отасига
гап қайтармас, исён кўтармас эди. Бу ҳолни вақт ўтиши билан, жон ўртовчи машқ, деб қабул
қилишга одатланди.
Умардан калтак еган болалар, унинг елкасида қолган қамчи изларини кўриб енгил
тортишар, шу тариқа ундан гўё ўч олгандай севинишар эди.
Хаттоб Умар туғилганда хотини Хонтамага, энди қиз туғсанг ҳам, ломмим демайман, деб
ваъда берган ва шу ваъдасига амал қилган эди. Чиндан хам Умардан кейин қиз кўришди, унга
Фотима деб исм беришди. Энди Хаттоб қизнинг отаси бўлишдан уялмасди, чунки унинг қўли
ҳовучига сиғмайдиган, довюрак, жасур Умари бор. Баҳона топилди дегунча уни аёвсиз
калтаклашига қарамай, жонидан ортиқ кўрарди, бу калтаклар Умарни пишитади, деб ўйларди.
Бир куни узоқдан ўғлининг курашаётганини кузатди. Умар ҳар бири ўн уч, ўн тўрт
ёшларда бўлган учта болага бирданига курашишни таклиф этган, таклиф қабул қилинган заҳоти
бўрондай ёпишиб, учаласини хам бир ҳамлада йиқитган эди. Хаттоб бу манзарани кузатаркан,
ўзини тута олмай: «Менинг арслон ўғлим!» деб юборди.
Адабиётчиларга хос дурустгина нутқи бор эди. Келажакда етук бир хатиб бўлиши аён эди.
Наслдан наслга ўтиб келаётган ва алоҳида ҳурмат билан қараладиган нотиқлик санъатини
шахсан отасидан ўрганди. Яна, Умар машҳур шоирларнинг шеърларини ҳам бир зумда ёдлаб
олар, ўқир, туяларнинг кетида, қирадиру яйловларда айланиб юрар экан, бу шеърлар унга
ҳамроҳ бўлар эди.
Жўшқин дарёлар йўлида учраган нарсани бузиб, вайрон қилади, дарахтларни йиқитади,
уйларни бузади, ҳайвон сурувларини судраб кетади, ўтган жойларини ботқоқликка
айлантиради, аммо илм ва техника воситасида курилган тўғонлар қутурган у сувларни
тўхтатади, инсониятнинг хизмати учун бўйсундирилади, беқиёс фойда келтиради. Умар ҳам
худди ана шундай жўшқин дарёга ўхшарди. Унинг томирларида қўрқинчли имкониятлар
пинҳона оқарди. Бу имкониятларни тўғри йўлга соладиган, инсоният хизматига йўналтирадиган
устозмуршид топилса, нур устига нур, бироқ бундай бир муршиддан маҳрум қолса,
келтирадиган зарари ҳам беҳад бўлиши кутиларди.
Бундан кейин шамоллар қандай эсади, олдиндаги кунлар нималарни келтиради, ҳали
номаълум эди!..

СУЮКЛИ КИЧКИНА МАҲБУС
Зайд
Қалб қабиласининг болалари орасида энди етти ёшга тўлган, қорачадан келган, кўзлари
кулиб турувчи бир гўдак алоҳида кўзга ташланиб туради. Зайд эди унинг исми. Болалар орасида
ўйнабкулиб кечган етти йил орқада қолаётган эди. Отаси Ҳориса ўғилчасини жуда яхши кўрар,
устига гард ҳам юқтирмас эди. Бу гўдакнинг бошқа болалардан кўра шафқатлироқ, қобил бир
инсон бўлишига чин юракдан ишонар, буни кўзларидан ўқиб турар эди.
Чиндан ҳам Зайд тамизли, покиза инсон бўлиб етишаётганини кўрсатар, оққорани,
яхшиёмонни ажрата олар эди.
Бир куни Зайд онаси билан бирга кўшни қабилага меҳмонга борди. Бу қабила Тойй
қабиласи деб аталарди. У ерда қариндошлариникида бир неча кун туриб келмоқчи эдилар. Зайд
тезда бу ерда ҳам тенгдошларини топиб, дўстлашиб олди.
Бир куни эрта тонгда Зайд нохуш шовқину тўстўполондан уйғониб кетди. Нима гап, нима
бўлди, дейишга ҳам фурсат қолмади. Қиличларнинг шақиршуқури, отларнинг кишнаши,
додфарёдлар, қичқириқлар ҳаммаёқни тутиб кетган.
Кўп ўтмай Зайд ўзини нотаниш ва дағал қўллар ис
канжасида кўрди. Қаттиқ сиқиб ушлаб олган бу одам уни қаёққадир судраб борарди. Ҳар
томондан эшитилаётган чинқириқлар, фарёдлар, қарғишлар орасида Зайд ҳам «Ёрдам беринг!..
Қутқаринг!..» дея бақирарди. Аммо беҳуда эди.
Ҳамма ўз жонини омон сақлаб қолиш ташвишига тушган, ҳеч кимнинг биров билан иши
йўқ. Кўп ўтмай Зайдни у ердан олиб кетдилар. Кўз олдида қолган сўнгги манзара ерда
типирчилаб ётган бир неча оту жонсиз жасадлар бўлди. Анча узоқлашиб кетганларидан кейин
ҳам ҳалиги тўстўполон, додфарёдлар кулоқлари остида жаранглаб турди.
Қаерга кетаётганини билмасди. Қўллари боғланган, бу йўлларни биринчи марта кўриши.
Оқшом тушгач, уни бир дарахтнинг тагига ўтқазиб, ўша дарахтга маҳкам боғлаб қўйдилар.
Шундай ўтиргаи ҳолда тонг оттириши керак эди. Ундан нимани истайдилар, нега уни олиб
қочдилар, ундан бошқа олиб қочилганлар ҳам борми?.. Зайд бу саволларга жавоб топадиган
аҳволда эмас эди. Чарчоқ, ғамалам жонидан ўтиб кетган, онасига нима бўлганидан ҳам бехабар
эди. У ўтирган жойида ухлаб қолди. Эрталаб йиғлабйиғлаб уйғонди...
Яна йўлга тушдилар. Зайд ўзи билан бирга бошқа болаларнинг ҳам асир этилганларини

кўрди. Ораларида аёллар ҳам бор эди. Онасини қидирган нигоҳлари умидсиз толди.
Қўлоёқлари боғланган ҳолда туяларга ўтқизилган асир болалар ўз ихтиёрларидан ташқари,
азобуқубатли сафарга чиққан эдилар. Сафар бир неча кун давом этди. Орасира кўтарилган
додфарёдларни калтаклар билан бостирар эдилар.
Гавжум бир бозорга кириб бордилар. Юклар ечилди. Болаларнинг бўйинларига улар
чиқара олмайдиган қилиб йўғон иилар мақкам боғланди. Болалар бирбирларига маташтириб,
боғлаб қўйилди.
Бозор очилди. Бу жой қул бозори эди. Ҳар томондан келган савдогарлар қул бозорига ҳам
кирар, ўзлари учун маъқул хизматчи сотиб олишга ҳаракат Қилар эдилар. Баъзан нарх жуда
баланд бўлар ёки қулнинг бундай нархга арзимаслиги таъкидланар эди. Мана, ҳозир ҳам
одамларни ҳайвонлар сингари биттаиккиталаб сота бошладилар.
Шу орада Зайд учун савдолашганлар ҳам бўлди. Унинг маъсум қарашлари харидорларнинг
диққатини ўзига тортар, лекин сўралган нархга кўнмай қайтиб кетар эдилар. Харидорлар гарчи
ўзлари олмасаларда, «Бунча ёқимтой бўлмаса...» деб ундан узоқлашардилар.
Ахийри, ўзини маккалик деб таништирган Ҳаким ибн Ҳизом исмли бир одам икки болани
сотиб олди. Улардан бири Зайд эди. Зайд учун тўрт юзлик, сўнг олти юзлик дирҳам тўланди.
Зайд биргаликда сотилган биродари билан ҳали бу азобли сафар бошлангандаёқ танишиб
олган эди. Чунки бир хил такдир баъзан дўстлик ипларини жуда мустаҳкамлайди.
Узоқ бир сафар бошланди. Кечаю кундуз тиним билмай йўл босдилар. Ниҳоят, Макка
шаҳрига етиб келишиб, сафар тугади.
Уларни сотиб олган одамнинг уйига бир кундан кейин бениҳоя даражада гўзал, истараси
иссиқ, устбоши озода бир аёл таклиф этилди ва болаларни шу аёлнинг олдига чиқардилар.
Зайд илк боқишдаёқ бу аёлга нисбатан кўнглида илиқ бир туйғу пайдо бўлганини сезди.
Модомики отасининг бағрига қайтмас экан, модомики шу икки кишидан бирига хизматчи
бўлиш манглайига ёзилган экан, қўйиб берсалар, шу аёлга хизмат қилишни танлаган бўларди.
Аммо, аёнки, бу танлаш ҳаққи зинҳор унга берилмаган эди. Шу онда ҳеч кимса: «Кел,
болагинам Зайд, кимни танласанг, шу билан крл», демайди. Зайднинг истаги сўраладиган
кунлар энди ортда қолди. Балки энди қадрдон гўшасига ҳеч қайтмас, умри қулликда хизматда
ўтар...
Диққатни торту