Ҳеч сени шу аҳволда кўрган эмасман. Нималар бўлганини тушунтирсангчи?
— Менгаку, ҳеч нарса бўлгани йўқ. Мен фақат ўша қайта тирилтирилишни ўйласам,
қўрқувга тушиб кетяпман.
—Қанақа қайта тирилишдан?
—Ўлгандан кейинги тирилиш ҳақида гапиряпман.
—Ўлгандан кейин қайта тирилиш тўғрисидаги фикринг чинми?
—Албатта, ўлишимиз муқаррар, сўнгра тирилишимиз ҳам.
—Менинг фикримга қўшилсанг, яхшироқ бўларди.
—Қанақа фикр экан?
—Ўлгандан сўнг қайта тирилмайсан. Ажр учун ҳам чақирилмайсан. Буни мени айтди
деявер. Умаййа аччиқаччиқ кулди:
— Менинг устимдан кулма, Абу Суфён. Қасам ичиб айтаманки, ҳар кимга ўлганидан
119
кейин қайта ҳаёт берилади. Ҳисобкитоб қилинади ва натижада одамларнинг бир қисми
жаннатга, қолгани жаҳаннамга киради. Абу Суфён кинояли оҳангда сўради:
—Олим дўстинг фикрича, сенга жаннатдан жой тегадими ёки жаҳаннамдан?
— Бу ҳакда на дўстим билади ва на мен. Суҳбат шу билан тугади. Умаййа Абу Суфённинг
гап уқмас бефаросатлигидан куюнди. Абу Суфён ҳам қовоғини солиб олган дўстига кўз остидан
кулимсираб қараб қўйди. Шомдан қайтаётганларида яна бир қишлоққа дуч келдилар. Умаййа
яна у ердан хаёли паришон бўлиб қайтди. Абу Суфён энди унинг нима ҳақда қайғураётганини
билар, бирон янгилик бўлса, ўзи гап бошлар, деб ҳеч нарса тўғрисида сўрамас эди. Сукунатни
яна Умаййа бузди:
— Нима дейсан, ё Абу Суфён, шу, бир чеккароқ жойга ўтиб гаплашсак. Бир чеккага
ўтдилар.
— Гапирсангчи, ё Абу Суфён?
— Нима тўғрисида? Сенинг эски сафсатанг тўғрисидами?
— Утба ибн Робия ҳақида гапир. У зулм, ҳақсизликдан узоқ юрадиган кишими?
⎯Ҳа, Худо ҳаққи, худди сен айтгандек адолатпарвар одам.
—Қариндошларининг хукуқини ҳимоя қилиб, қариндошуруғчиликка риоя этишни
буюрадими?
⎯Ҳа, Робиянинг ўғли чиндан ҳам шунака.
— Отаси томонидан ҳам, онаси томонидан ҳам аслзода оиладанми?
— Бу ҳам тўғри.
— Курайшларнинг ичида ундан шарафлироқ бошқа кишини биласанми?
—Йўқ, билмайман.
—Фақир ва муҳтож бир кишими?
—Йўқ, жуда бойбадавлат одам.
—Ёши нечада?
—Анча катта.
Бундай саволжавобдан сўнг Умаййа ғўлдиради:
⎯ Молмулк ва ёш... Мана, Утбанинг иккита катта нуқсони.
Абу Суфён унинг нима демоқчилигини тушунмади.
— Бсмаъни гапларни қўйгин. Ҳеч ҳам унақа эмас. Молмулк ва ёш Утбага фақат шоншараф
келтирди. Умаййа Абу Суфёнга ёвқараш қилди:
—Мен гапимни билиб гапираман. Менинг гапим айни ҳақиқатдир.
—Сен менга очиқ гапирмаяпсан, Умаййа! Ниманидир яширяпсан. Қани, мақсадингни
тушунтирчи! Умаййа эътироз билдирди:
—Йўқ. Келажакда содир бўлажак ҳодисалар ҳали менинг сўзларимни ёдингга солади.
Ўшанда гапларимнинг мағзини чақишга уриниб кўрарсан.
—Азизим, ахир, бирон нарсани ёрилиб гапирмасанг, ўшанда нимани эслайман?
— Ўша, хаёлпаришон ҳолатда қайтиб келганимни кўрганингда мен қишлоқда учрашган
олимдан яқинда юбориладиган сўнгги пайғамбар ҳақида гапириб беришни илтимос қилган
эдим. Орамизда шундай суҳбат ўтди: «У араб миллатига мансубдир», деди. «Азизим, араб
бўлишини мен ҳам биламан. Қайси араблардан?» дея сўрадим. «Араблар ҳаж учун бориб зиёрат
қиладиган Байт жойлашган шаҳардан». «Дарҳақиқат, бизда ҳам (Тоиф шаҳрида) араблар зиёрат
қиладиган бир байт бор». «У Қурайш қабиласидан чиқади...» Шу тарзда бўлган воқеани сўзлаб
бораётган Умаййа қолган гапларни қуйидагича давом эттирди:
—Бошимдан қайноқ сув қуйиб юборилгандек бўлди. Умримда бу қадар кучли ҳаяжонга
тушмаган эдим. Дунё ва охират саодатини қўлдан бой берганимга узилкесил
ишонч ҳосил қилдим. Чунки бу сўнгги пайғамбарлик вазифаси менга берилишидан умидвор
эдим. Шундан кейин:
120
«Хўш, унда бу Пайғамбарнинг сифатлари қанақа ва у ким ўзи?» деб сўрадим.
«Ўрта ёшларга етганда пайғамбарлик вазифаси бериладиган инсон. Зулмдан, ҳақсизликдан
узоқ юради. Қариндошлик хақҳуқуқлаглгаи назорат қилади. Шундай қилишни тавсия этади.
Узи фақир, аммо ҳам ота, ҳам она томонидан аслзодалар хонадонига мансуб. Халқ орасида
обрўэътиборга сазовор. Ёрдамчилари кўпинча фаришталардир», деб жавоб қилди.
— Умаййа, сенинг бу гапларинг ғирт уйдирма ривоятлардан бошқа нарсалар эмас. Агар
Оллоҳ иайғамбар юборадиган бўлса, ҳеч шубҳа қилма, ёши улуғ ва шарафли кишини танлайди.
УКОЗ БОЗОРИ
Укоз араблар кўп йиллардан бери савдосотиқ қиладиган энг катта ва марказий бозор эди.
Бу ерда олдисотдининг ҳар хил турини учратиш мумкин эди. Узоқузоқ манзиллардан чиқиб,
бепоён чўллар оша йўл босган карвонлар бир томони Шом, иккинчи томони Яманнинг кўпгина
шаҳар ва қасабаларидан келтирилган молларини шу ерга туширар эдилар. Шом билан Яман
орасида чўзилиб кетган юзларча чақиримлик масофа Укоздан ҳам катта ва машҳурроқ бирор
бозорни билмасди. Бу қадар гавжум, харидори бунчалик кўп бозорни юз йиллар бўйи араб
миллати кўрмаган.
Бир томонда озиқовқат ва кийимкечаклар, иккинчи томонда аёлу эркак, болалардан иборат
қуллар ўз харидорларини пойлар эдилар. Яна бир томонда эса, мол бозори жойлашган эди.
Шу орада ҳар тарафда дошқозонлар қайнар, келибкетувчиларга овқатлар тортилар эди.
Махсус вазифа берилган кишилар эса:
— Ейишга овқат, ётишга бошпанаси йўқлар, қарзини тўлашга пули бўлмаганлар, бу ёққа
келинг... Душманидан қўрққанлар, бу ёққа келинг. Озодлигини сақлаб қолишга пул
тополмаганлар, бу ёққа, фалон кишининг ёнига келинг... — деб бақирибчақириб юрардилар.
Шоирлар шеърларини ўқир, нотиқлар баланд жойларга ёки бирор туянинг устига чиқиб нутқ
сўзлар эдилар. Хадичанинг молларини бозорга олиб келган Буюк Амин Абул Қосим Муҳаммад
ибн Абдуллоҳ ҳам бу йил Укоз бозорида савдосотиқ қиларди. Бозор майдонининг ўртасида
қизил туянинг устига чиқиб олиб халққа қарата хитоб этаётган бир қариянинг сўзларини
охиригача диққат билан тинглади. Бу киши Ийад қабиласига мансуб машҳур Қусс ибн Соида
эди. У араб қабилалари орасида чиройли нутқи билан шуҳрат қозонган эди. Қария араб
адабиёти учун ажойиб бир намуна бўла оладиган нутқини шундай тарзда бошлади:
— Эй одамлар, эшитмадим деманглар, эшитганлар дармонда, эшитмаганлар армонда. Бир
нарсани ўргандингизми, ундан фойдаланишни ҳам билинг. Шубҳа йўқки, яшаган ўлади, ўлгач,
номи ўчади. Келажакда такдирда нима бўлса, албатта, ўша юз беради. Ёмғир ва ўсимликлар...
Озиқовқат ва нознеъматлар... Оталар, оналар, жамоалар ва яккаёлғиз кишилар... Ибрат берувчи
далиллар, сўнгра яна далиллар...
Кўкда хабар бор, ерда эса, ибрат. Қоронғи кеча буржлари билангина биргаликда мовий,
дунё водийлари билан дунё, денгизлар тўлқинлари билан денгизлардир... Менга нималар
бўлаётир ўзи? Одамларнинг кетаётганини кўряпман, ҳолбуки, бу одамлар бошқа қайтмаётирлар.
У жойда қолишга рози бўлиб, ўша жойда қолдиларми ёки қолдирилдилару уйқуга
толдиларми?.. Қусс ҳақиқий бир қасам билан, тўғри йўлдан тоймай, гуноҳ ишларга яқинлашмай
соф юрак билан онт ичадики, Оллоҳнинг шундай дини борки, у дин сизнинг ҳозирги
динингиздан ғоят мукаммаллиги, севимли ва ҳақиқийлиги билан ҳақ диндир. Бир пайғамбари
бордирки, энди унинг замони яқин, сояси устингизда юрибди. Унга етишган ва иймон
келтирган, йўлидан юриб ҳидоятга етишганлар нақадар бахтли бўладилар. Унга қарши чиққан
ва исён кўтарганларнинг эса, ҳолига вой... Ғафлатда қолганлар, кечмиш асрлар ва ўша асрларда
яшаган умматлар ҳалок бўлдилар. Эй Ийад аҳли, қани, қаерда оталар ва боболар? Қаерда
қамчисидан қон томган, шиддатидан оёғи остидаги ер ларзага келган ўша фиръавнлар? Қаерда
121
муҳташам биноларни бунёд этиб, тиллаю кумуш билан безатганлар? Қани мол-дунё,
авлодаждодлар қани? Ўзидан кетиб қутурган, ўлартириларига қарамай бойлик тўплаган, мен
сизнинг энг буюк Роббингизман, деган Намруд қаерда, қани? Улар сизлардан кўра бойроқ
эмасмидилар? Улар қаерда, қани? Улар сиздан кўра, кўироқ умр кечирдиларми? Дунё
тегирмони уларни ҳам тошларнинг остига олиб босибянчиб ташламадими? Энди уларнинг
чириган суяклари ва бўмбўш бўлиб қолган гўшаларигина қолдики, у ерларни қуртқумурсқалар
жонлантирмокда... Йўқ, иш сизлар ўйлаганингиздек, осон ва оддий эмас, асло! Яккаю ягона
Оллоҳ бор, ибодатга муносиб зоти Олий Удир. Туғмаган, туғилмаган.. ўлмайдиган... боқий ва
чексиз қудрат соҳибидир У... Утмиш авлодларимиз ҳаётига чуқур назар солсак, кўплаб ибратли
мисолларни топишимиз мумкин. Ўлимга олиб борувчи ва муқаррар бўлган йўлларни
кўрганимда, қавмимнинг ёшмиқарими, каттамикичикми, ҳаммаси вақтисоати билан шу йўлга
киришини муигаҳада этганимда, кетганларнинг орқага қайтмаганини ва колганлар ҳам боқий
умр кечирмаслигини тушунганимда, шунга қатъий ишонч ҳосил қилдимки, бандаларининг
бошига келадиган ўлим менинг бошимга ҳам келади...
Қусс ибн Соида гапларини тугатди. Афсусли томони шундаки, «Оллоҳнинг бир
иайғамбари бордир, замони жуда яқинлашиб қолди», дер экан, уни тинглаётганлар орасида ўша
шонли Набийнинг, оламларга рахмат бўлажак ўша Буюк Расулнинг борлигидан, ҳамма катори,
у ҳам бехабар эди. Ҳатто яқин йиллар ичида вазифа олиши азалий тақдир зарурати бўлган Буюк
Пайғамбарнинг ўзи ҳам...
Ўша бозорда савдосотиқ қилган ўттиз олтиўттиз саккиз ёшлардаги Ал-Амин Қусс ибн
Соида тилга олган ҳақиқатлар хақида кейин ҳам тезтез ўйларди. Инсонлар том маънода
тушкунлик ботқоғига тобора чуқурроқ ботиб бораётган эдилар. Бу аянчли ҳаёт тарзи ўзининг
борйўқлигидан ҳам бехабар жонсиз тошларни ибодатга лойиқ маъбуд деб ишониш асосига
қурилган эди.
Арзимайдиган бир баҳона ҳам катта жанжалнинг чиқишига сабаб бўларди. Гўдаклик
чоғида тириклайин тупроққа кўмилган қизларни кўрганди. Бу чиркин, ваҳшиёна одат тобора
кенг тарқалмоқда. Шароб ҳар қандай зиёфатнинг доимий неъматига айланган. Ичмайдиганлар
бармоқ билан саноқли даражада кам. Оллоҳнинг яратган шифобахш неъматлари хисобланмиш
хурмо, узум сингари мевалардан ҳаром ичкилик тайёрланар ва уни истеъмол қилганлар
ихтиёрий жинниликка берилар эдилар. Одамлар худди ҳайвонлардек бозорларда сотилар,
сўнгра сотиб олинганлар томонидан ҳайвонлардек ишлатилар эди. Бу бечора қулларнинг ҳам
ўзлари сингари бир инсои эканликлари ҳақида ўйламасдилар.
Баъзан бу аҳмоқона одатларга қарши чиққан кишилар учраб турарди. бироқ улар халқнинг
дардига дармон бўлишга қодир эмас эдилар. Ҳотами Тойийнинг шон ва шараф даъвоида қилган,
кейинчалик тилларда достон бўлган сахийлиги; Зайд ибн Амрнинг ўлдирилаётган гўдаклардан
бир нечасининг ҳаётини сақлаб қолиши; Абу Бакрнинг инсонлик шарафига номуносиб, дея
бутга сиғинмаслиги, шароб ичмаслиги ва зинодан узоқ юриши; Қусс ибн Соиданинг Укозда
келишига оз қолган бир пайғамбар ҳақида маълумот бериши... Булар бутун бир миллатни,
инсониятни жаҳолатдан халос этиш учун етарли эмас эди. Булар жўшқин оқар дарёнинг
юзидаги кўпиклар янглиғ гап эди, холос. Бутун шиддати билан кутуриб оқаётган бу жаҳолат
дарёсини муаззам бир тўғон ёрдамидагина тўхтатиш мумкин эди. Бу эса, Оллоҳнинг кўмагига
муносиб бир Пайғамбаргина қодир бўлган иш эди.
* * *
Муҳаммад Ал-Амин ҳаетининг ўттиз тўққиз йилу олти ойини яшаб бўлди. Машаққатли
хаёт сўқмоқларидан шу кунгача етиб келди. Туғилмай туриб отасидан, олти ёшида онасидан,
саккиз ёшида бобосидан жудо бўлишнинг аччиқ аламларини тортган, Абу Толибнинг уйида
йигирма беш ёшга тўлгунга қадар фақирона ҳаёт кечирган, шундан кейин Хадичага уйланиб,
беқиёс бойлик, мол-дунёни идора қила бошлаган эди.
122
Ўқиш, ёзишни билмасди. Бу соҳада ҳеч кимдан сабоқ олмаган эди. Яхши тарбия олиш
учун биронбир устоз ҳузурига жўнатилмаган эди ҳам. Аслида, бунга имконият ҳам йўқ эди,
зарурат ҳам. Чунки ҳар жиҳатдан ҳавас қилса арзигудек одоб, хулқатвор эгаси бўлиб етишган,
ҳеч кимнинг унга одоб муаллими бўлишига ҳожат йўқ эди. Ёнатрофда унинг барча
фазилатларига гувоҳ бўлган, дуч келган кишига лақаб берадиган халқ унга ҳам узоқ
синовлардан сўнг «Ал-Амин» лақабини муносиб кўрган эди.
Уни «Ал-Амин» деб атай бошлаганларидан бери анча йиллар ўтиб кетди. Ҳеч ким уни бу
лақабга нолойиқ деб билмасди, ҳатто шундай деб ўйламасдилар ҳам. Ҳеч ким, бу лақабни унга
бериб янглишган эканмиз, демади.
ИНТИЗОР КУТИЛГАН ТОНГ
Муҳаммад ибн Абдуллоҳ бир куни ёлғиз ўзи шаҳарнинг чеккасида сайр қилиб юрган эди.
— Салом сенга, эй Оллоҳнинг Расули!.. — деган сас келди.
Чапга, ўнгга қайрилиб қаради. Ҳеч ким йўқ. Овоз эса, яқиндан келган эди. Эшитилгандек
бўлиши мумкин эмас.
— Ассалому алайка, ё Расулуллоҳ!..
Иккинчи марта яна шу овозни эшитди. Яна ён атрофига аланглади. Ҳеч ким йўқ. Бирон
жойга яшириниб чақиряптими, деса, ундай жой ҳам эмас эди бу ер.
— Салом бўлсин сенга, эй Оллоҳнинг пайғамбари!.. Учинчи марта эшитганда, овозни ҳам,
овоз келган жойни ҳам аниқлади: бу овоз бир тошдан чиқаётган эди. Ал-Амин у ердан
узоқлашди.
Оллоҳнинг Расули нима дегани? Кимга қаратилган овоз эди бу? Бунинг маъноси нима эди?
* * *
Энди Ал-Амин ғалати тушлар кўра бошлади. Бу тушларнинг ўзига хос хусусияти шунда
эдики, айни тарзда ўнгида ҳам рўй берарди. Қолаверса, у бундай тушларни бирикки мартагина
эмас, олти ой давомида муттасил кўрди. Аҳвол шу даражага етдики, кундузи содир бўлган бир
воқеанинг оқибати қандай бўлишини ўша кечаси кўрган туши ёрдамида гапириб бериши
мумкин эди. Чунки бу рўёлар қуёш сингари мусаффо, ёруғ тушлар эди. Тафсилотлари бизга
қоронғи бўлган бу тушлар бошланганидан бери беш ойдан кўпроқ вақт ўтган, рамазон ойи
яқинлашаётган эди. Энди Буюк Аминнинг юрагида қандайдир ёлғизликка интилиш ҳисси пайдо
бўлди ва бу интилиш тобора кучайганданкучайди. Кўчада, бозорда, ҳатто уйида ҳам ҳеч тинчий
олмасди, ўта безовта бўлиб қолди. Кимсасиз, танҳо ўзи қоладиган жойларга интиларди. Халқ
орасида ҳам унинг дилини оғритган, таъбини хира қилган одам бўлмади.
Уйида эса бирон келишмовчилик бўлиши мумкин эмасди. Хотини Хадича, қизлари
Руқаййа, Зайнаб ва Умму Гулсум, боқиб олган ўғли Зайд ва ўз паноҳида вояга етказган Алидан
шикояти йўқ эди. Қолаверса, қизлари Руқаййа билан Умму Гулсумни амакиси Абу Лаҳабнинг
икки ўғлига, Зайнабни эса, Хадичанинг синглисининг ўғли Абул Осга унаштириб кўйган
эдилар. Рўзғордан камчилиги йўқ эди. Шундай бўлса ҳам, ичичидан ёлғизликка кучли интилиш
ҳиссини туяр ва бу ҳисни ҳеч енга олмасди. Рамазон ойи бошланган кунларда бу туйғу унга
бутунлай тинчлик бермай кўйди.
Аслида, бир неча йиллардан буён Рамазон ойи бошланганида Макка халқидан баъзи
кишилар каби у ҳам Ҳиро тоғига чиқиб танҳо қолишни, у ерда бир ой яшаб, ўтганкетганларга
меҳмондўстлик қилишни, одамларнинг жоҳилликларидан узоқ бўлишни одат тусига киритган
эди. Маккага қайтгач, аввал Каъбани тавоф этар, сўнгра уйи томон йўл оларди. Бу йил ҳам
рамазон ойини ўша ерда ўтказмоқчи бўлди. Бу истаги шу қадар кучли эдики, агар кетмаса,
биров уни зўрлаб олиб борадигандек ҳис этар эди ўзини.
Қалбидан кечаётган ҳистуйғуларни энг яқин кишиси, уни ҳаммадан кўра яхшироқ
123
тушунадиган умр йўлдошига очди. Хадича унинг фикрига тамомила қўшилди. Шундан ксйин
Муҳаммадга озиковқат, егулик нарсалар тайёрлади. Ал-Амин ўз ортидан унга бутун борлиғи
билан мафтун бўлган хотини, қизлари, Зайд ва Алининг:
— Хайр, кўришгунча хайр! Бизни у ерда эслаб тур, отажон... — деган овозларини
эшитаэшита, уйидан узоқлашди.
* * *
Хадича Муҳаммад билан турмуш қурган кундан бери уни фазилат йўлида тобора камолот
чўққиси сари илгарилаётган ҳолда кўрар, доимо севибардоқлар, у билан оила қурганига сира
ҳам пушаймонлик туймас эди. Хадичада унга нисбатан чексиз ишонч туйғуси бор эди. Сўнгги
пайтларда бир тошнинг унга: «Салом сенга, эй Оллоҳнинг Расули!..» деганини айтганида:
«Ёлғон гапираётирсан, ахир, тош ҳам гапирадими? Тошнинг гаиирганини ким эшитган экан?»
деб эътироз билдирмади. Ёки: «Эҳтиёт бўл, бу тағин жину шайтонларнинг иши бўлмасин?!»
демади, аксинча, бу гапларни эшитиб, ич-ичидан қувонди, кўнглида яқин орада бу ғалати
ҳодисаларнинг ҳаммаси ойдинлашса керак, деган фикр пайдо бўлди.
Бу дафъа ундаги ёлғизликка интилиш ҳиссини ҳам яна яхшиликка йўйди, маънавий
оламдан узатилган бир қўлнинг ўзига чорлаётганига ишончи комил эди.
* * *
Муҳаммад бирор соат йўл юргач, Ҳиро тоғига яқинлашди. Энди юқорига кўтарилиши
керак эди. Тошларга тирмашди. Худди олдинда биров чақираётгандек баландликка
кўтариларди. Ниҳоят, бир ғорнинг оғзига етиб борганида:
— Шу ғорда қолавер... — дегандек бир овоз ичичидан келиб, қулоқлари остида янгради.
Энди унда яна баландроққа чиқиш истаги қолмаган эди.
У ўзини гўё илоҳий бир оламдан идора этилаётган қўллар тортибтортиб, айнан мана шу
ғор оғзига олиб чиққан каби ҳис қилди.
Муҳаммад ғорга яхпшлаб ўрнашиб олди.
* * *
Орадан кунлар ўтди.
Хадича бир куни қаршисида Муҳаммад Ал-Аминни кўриб бениҳоя севинди. У егулиги
тугаганлиги туфайли уйига келган эди. Тез фурсатда озиқовқат тайёрланди. Яна уйидан чиқди.
Каъбани тавоф этгач, ўзига маскан тутган ғорга қараб жўнади.
Тақдир уни ҳар томондан қуршаб олиб, кузатиб тургандек эди. На Маккада туришига йўл
қўяр, на бошқа бирор ғорга жойлашишига ижозат берарди.
Муҳаммад яна ўша ғорга жойлашди.
Ал-Амин ғорда нима қилар эди?
Бу нарса тарихларнинг тубсиз теранликларида пинҳон колган бир сирдир.
Ўқишёзишни билмаган, ёнида суҳбатдоши йўқ, муайян динни қабул қилмаган ва унга
ибодат этиш билан банд бўлмаган одам ғорда нима иш қилиши мумкин эди? Муҳаммад ҳатто
кейинлари ҳам у ерда вақтини қандай ўтказгани ҳақида ҳеч гапирмаган эди.
Эҳтимол, буюк Амин фаришталар оламидаги қатъий қарорга биноан илоҳий ҳукм билан
одамлардан узоқлаштирилгандир. У ерда эртанги куннинг ягона ва буюк ҳалоскори бўлиши
учун зарур қуввайи маънавиййа секин-секин руҳига сингдирилди. Аммо у ўзида фақат
инсонлардан узоқлашишга кучли эҳтиёж сезди, ғорда бунинг лаззатини, сурурини, роҳатини
ҳис этди.
Муҳаммад Ҳиро тоғларининг тик қоялари орасида жойлашган бу ғордан залолатнинг
кутурган селларига ва жаҳолатнинг шиддатли бўронларига асира бўлган одамларнинг кутсиз,
ирганч ҳаётлари туфайли файзини йўқотган муборак шаҳарни узоқдан кузатди. Овқати
тугагандагина Маккага тушиб, тезгина егулик озиғини ғамлаб, яна руҳиятини ардоқлаётган ғор
томон йўл оларди. Рамазон ойининг йигирма олти куни ўтган, тун чўккан эди. Ўша кеча ҳам
124
жуда оддий, фақирона солинган ўрнига ётди. Ҳар кечадаги сингари уйқуга кетди. Эрта тонгда
уйғонди. Янада тўғрироғи, ғалати тарзда кимдир томонидан уйғотилди. Қайтиб ухлай олмади.
Орадан бирмунча вақт ўтди, тўсатдан ғорда умрида ҳеч кўрмаган бир хилқат пайдо бўлди. Бу
туш эмас, ўнги эди. Оллоҳнинг махсус вазифа билан жўнатилган вахий фариштаси Жаброил эди
у.
Фагжшта Ал-Амин Муҳаммадга:
— Ўқи!.. — деди.
У хаяжон ичида жавоб берди:
— Мен ўқишни билмайман.
Фаришта Ал-Аминни ушлаб, қаттиқ силкитди. Бу ундай сиқар эдики, Буюк Амин
суякларининг қисирлаганини ҳис этди. Сўнгра, қўйиб юборди ва яна:
—Ўқи!.. — деб буюрди.
—Мен умримда ўқиган инсон эмасман.
Фаришта яна уни ёқасидан маҳкам тутди, яна сиқиб, бўға бошлади. Шу даражада қаттиқ
сиқар, азоб берар эдики, Буюклар Буюги кучининг қолмагани, дармони кетганини сезди. Бир
инсоннинг бунчалик азобга чидаши мўъжиза эди. Яна кўйиб юборди, яна буйруғини
такрорлади:
—Ўқи!..
—Мен ўқиган одам эмасман.
Бошқача жавоб бериши ҳам мумкин эмас эди. Шу кунгача ўқишни ўрганмаган эди. Нима
ўқиши лозимлигини ҳам билмасди. Фаришта уни учинчи марта тутиб, сиққанда Ал-Амин
бутунлай ҳолдан тойди, энди бу дунёдан умидини батамом узди, тақдирга тан берди.
Бу дафъа фаришта беш оятдан иборат илк ваҳийни Муҳаммаднинг хотирасидан сира ҳам
ўчмайдиган қилиб руҳи ва онгига сингдирди:
«Яратган зот бўлмиш Парвардигорингиз номи билан ўқинг! У инсонни лахта қондан
яратган. Ўқинг! Сизнинг Парвардигорингиз қаламни (яъни, ёзишни) ўргатган ўта карамли
зотдир. У зот инсонга унинг билмаган нарсаларини ўргатди» (Қуръони Карим, Алақ сураси, 1—
5оятлар). Шундан кейин фаришта ғойиб бўлди.
Буюк Амин умрида кўрмаган, учратмаган, эшитмаган, хаёлига ҳам келмаган ғаройиб
ҳодиса қаршисида ўзини йўқотиб қўйган, қаттиқ ларзага тушган эди. Ўқишёзишни билмайдиган
одамга қайтақайта «Ўқи!» деб буюрилиши, ўқишни билмаслигини айтди, дегунча,
қийинқистоққа олинишининг боиси нимада эди? Нима учун фаришта ваҳий этилган бу беш
оятни дарҳол баён қила қолмади?
Бу хилқатнинг ёмон ниятда келмагани аник эди. Чунки у беҳад кучқудратга эга эди.
Ўзининг гавдаси, савлатига қараганда, анча кучли бўлган Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ҳам ҳатто
унинг қаршисида «Мен ўқиган инсон эмасман», дейиш билангина чекланди, уни қаттиқ тутиб,
қийнаган, ёқасидан олиб, сиққанда ҳам қаршилик кўрсатмади «Нима қиляпсан, ўзи?» дея
олмади, учинчи марта қийнаганида:
— Етар энди, ҳаддингдан ошма!.. — деб юбормади.
Энди ғорни тарк этиб, уйига қайтиш ҳисси унинг бутун вужудини чулғаб олди. Жуда
қаттиқ қўрқувга тушган, эсҳушидан айрилаёзган эди. Ғордан чиққан пайтида осмон шафақлана
бошлаган эди. Ҳавода саҳар вақтининг саринлиги бор эди.
Кечқурун Муҳаммад ибн Абдуллоҳ тарзида кирган гордан у тонг саҳарда Муҳаммад
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) бўлиб чиққан эди. Ер юзини сўнгги марта шарафла
безайдиган Буюк Пайғамбар билан самовот орасида бундан буён йигирма уч йил давом
этадиган мулоқот Ҳиро тоғидаги ушбу муаззам маросимдан бошланган: илк ваҳий қалби пок
Муҳаммадга Жаброили Амин ёрдамида туширилган, онгига нақш этилган эди.
Бир оздан кейин қуёш бутун ҳашамати билан чарақлаб чиқиши керак. Коинот
125
яратилгандан бери ҳали бирон куннинг тонгида қуёш шу даражада хайрли, бу даражада қутлуғ
хабар билан чиқмагандир! Аммо асл маънавий қуёш Ҳиро тоғининг тик қоялари орасидаги
ғорда порлаган, бутун коинотни қамраб олажак раҳмат тимсоли, ҳидоятнинг энг буюк ва сўнгги
йўлбошчиси, Оллоҳнинг энг шарафли, энг суюкли, энг Буюк Пайғамбари ўлароқ қоялар
орасидан секинаста пастга эниб келарди. Бутун борлиғини қамраб олган ва ларзага солган бу
муаззам ҳодиса туфайли туғилган ҳаяжон ҳали ҳам босилмаган эди. Қалбида эса, унга ўқишни
буюрган ўша қудратли хилқат ваҳий этган сўзлар такрорланарди:
— Яратган зот бўлмиш Парвардигорингиз номи билан ўқинг!..
Қоялардан пастга тушиб, текис йўлдан юриб кетди. Макка томонга бурилди. Уйига
келгунга қадар ғорда бўлган воқеа кўз олдидан кетмади. Фаришта ўқиган оятлар бутун
ўйхаёлини банд этган эди. Хаёли шу қадар банд эдики, ҳатто сўнгги пайтларда доим салом
берадиган бўлиб қолган тошнинг саломига ҳам диққати чалғимади.
* * *
Хадича хоним қуёш эндигина чарақлаб чиққанда тўсатдан уйга кириб келган эрининг
юзида ғалати ўзгариш кўрди. Бу муборак чеҳра ҳали ғорда юз берган воқеадан ўзига келиб
улгурмаган, хиёл титрар эди.
— Менинг устимни ёпинг, тезроқ ёпинг, — деди Муҳаммад.
Устига кўрпа ёпилди. Анчагача шундай ётди. Бир оз тинчлангач, бўлган воқеани Хадичага
гаиириб берди.
— Жуда ҳам қўрқиб кетдим, — дея сўзларини тугатди.
Ақли расо аёл бўлмиш Хадича кўпдан буён кутаётган хушхабар келганини англади. Бу
воқеа оддий воқеалардан эмасди. Инсонларни залолатдан ҳидоятга бошлайдиган Пайғамбарга
илк оятларнинг нозил қилиниши, албатта, шу қадар ваҳимали бўлиши керак эди. Хадича сира
ҳам иккиланмади. Пайғамбарнинг, қолаверса, оламларга раҳмат бўлмоқ мақсадида вазифа олган
энг Буюк Пайғамбарнинг умр йўлдошига муносиб бир виқор, ишонч ва қатъият билан:
— Калло... валлоҳи ла йуҳзи каллаҳу абада... —деди.
«Йўқ, Оллоҳ сени асло, ҳеч вақт ўз ҳолингга ташлаб қўймайди. Чунки сен ҳар доим
қариндошларига ғамхўр, мусофирларга меҳмондўст, ожизларга ёрдамини аямаган, фақирларни
тўйдириб, фалокатга учраганларга мадад қўлини чўзиб келган буюк инсонсан», дегани эди бу.
Шундан кейин Хадича Муҳаммаднинг (с.а.в.) қўлидан тутиб, амакиваччаси Варақа ибн
Навфалнинг ҳузурига олиб борди.
— Тингла, амакимнинг ўғли, — деди Хадича. Варақа Пайғамбаримизнинг (с.а.в.)
сўзларини зўр диққат ва ҳаяжон билан тинглади. Буюк Пайғамбар сўзларини тугатганида, ортиқ
ҳаяжонини босиб тура олмади:
— Қуддус... Қуддус... — дея бақириб юборди. — Бу кўрганинг Буюк Оллоҳнинг Мусога
(а.с.) юборган Руҳул Қуддуси, Номуси Акбаридир (Булар Жаброил алайҳиссаломнинг бошқача
номлари). Кейин бирдан Варақа ўзининг анча қариб қолганини эслаб қолди. Кўпдан бери дин
арбоблари, диний китоблар келиш замони жуда яқинлашиб қолганидан хабар берган
пайғамбарга ниҳоят етишган эди. Аммо энди унинг ёши анча улуғ, бир оёғи ерда бўлса, бир
оёғи гўр лабида эди. Бир пайтлар Сирф қавми сингари тушкунликка тушмаслик, улар сингари
бутларнинг қулига айланмаслик учун ватанини тарк этган, нечанеча ҳафталаб йўл юрган,
диндор кишилар билан учрашган, ҳақиқатга етишиш йўлида қанчаданқанча заҳматлар чеккан
эди. Сўнгра христианликни қабул қилган, бироқ яқин орада келажак пайғамбар ҳақида шахсан
ўзи китоблардан маълумотлар тўплаб, унинг йўлига интизор кўз тутган эди.
Мана, энди унинг уйида пайғамбарликнинг дастлабки зиёлари таралган саодатли дамларда
Варақанинг ҳаёт шамчироғи сўнаётган эди. У оғир хўрсиниб қўйгач, сўзларини шундай тарзда
давом эттирди:
—Қанийди, халқни янги динга даъват қиладиган кунларингда ёшгина йигит бўлсам.
126
Қавминг сени юртингдан ҳайдаб чиқарган пайтда соғсаломат бўлсам...
—Улар мени ҳайдайдиларми?
—Ҳа. Чунки одамларни сен каби бирор динга даъват қилган пайғамбарларнинг ҳаммаси
душманликка учраганлари тарихдан маълумдир. Агар ўша кунларгача яшасам, сенга кучим
етганича ёрдам бераман.
Варақа қаттиқ ҳаяжонланган, қайтақайта: — Субҳаноллоҳ... Субҳаноллоҳ. Бу Мусога
туширилган Номусдир, Жаброилдир, — дер эди.
* * *
Неча йиллардан буён орзиқиб кутилган хушхабарга етишиш кувончи таъсирида
Хадичанинг руҳи алғовдалғов бўлган, қалбидаги бу тўнтаришни оддий сўзлар билан ифода
этиш қийин эди. Оллоҳнинг энг суюкли бандаси, энг буюк ва энг сўнгги Расулининг умр
йўлдоши бўлишдек улкан саодат тожи ўзининг бошига кийдирилганини ўйлаганда, кўзларида
севинч ёшлари порлар, бундай армоннинг ушалишидан туғилган ҳистуйғулар юзида нурдек
балқиб тажалли этар эди.
Шу кунга қадар яшаган ҳеч бир аёл Хадича ноил бўлган шараф ва саодатга эришмагани,
бундан кейин ҳам эришмаяжагига ишончи комил эди.
* * *
Ҳиро ғоридаги буюк воқеадан кейин масала ёпдиёиди бўлгандек эди. Орадан кунлар ўтса
ҳам, у фаришта бошқа кўринмади. Бир, икки, уч, беш, ўн беш, йигирма кунча вақт ўтди ҳамки,
Жаброилдан дарак йўқ эди. Шундан кейин Муҳаммаднинг юраги сиқила бошлади, яна Ҳиро
ғорига борадиган бўлди, аммо у ерда фариштани ҳеч учрата олмасди. Баъзан юрак сиқилиши
сўнгги, авж нуқтасига етар ва Муҳаммад тушкунликка берила бошларди, баъзан эса,
умидсизлик ҳисси шу даражага етардики, у тоғнинг тепасигача тирмашиб чиқиб, ўша ердан
ўзини пастга ташлаб юборишга ҳам тайёр бўларди. Аммо ўша онда кўз олдида фариштанинг
қиёфаси пайдо бўлиб:
— Ё Муҳаммад, ҳеч шубҳасиз, сен Оллоҳнинг расулисан, — дерди.
Бу унинг юрагида ёнаётган оташ алангасини пасайтирар эди. Гоҳо ёлғиз кезиб юрган
пайтларида баъзи тош ва дарахтлар:
— Салом сенга, эй Оллоҳнинг расули! — дердилар.
* * *
Хадича илк бор келган фариштанинг яна ташриф буюргани ҳақидаги хушхабарни зўр
ҳаяжон ва интизорлик билан кутар, эри ҳар гал тоғдан қайтганида бирон янгилик бормикан,
деган умидда унинг юзига тикилар эди. Аммо Хадича хоним ўта сабртоқатли, матонатли аёл
зди, масала шу ҳолича қолиб кетмаслигига, эрта тонгда куёшнинг албатта балқишига ишонарди.
* * *
Буюк Пайғамбарнинг юрак сиқилишлари, навбатдаги илоҳий учрашувни орзиқиб
кутишлари неча кун ёки неча ой давом этганини биз аниқ билмаймиз. Ҳар ҳолда, бу кутиш
иккиуч йилгача чўзилиб кетмагани ҳам, ёки бир ҳафта, ўн кунгина давом этмагани ҳам аниқ. Бу
узилишнинг сабаби Буюк Пайғамбарни янаги ваҳийни кутиб олиш учун лозим даражада интиқ
қилиш, уни кутиб олишга тайёрлаш мақсади бўлса керак...
Бир куни Расулуллоҳ (с.а.в.) бир ойча яшаганидан кейин Ҳиро тоғидан одатдагидек
Маккага қайтастган эди, Батни Водийга етиб келганида бирдан:
⎯ Ё Муҳаммад!.. Ё Муҳаммад!.. деб чақирган бир овозни эшитди. Бениҳоя баланд,
қўрқинчли бир овоз эди бу. Чапга, ўнгга қаради. Ҳеч ким кўринмади.
— Ё Муҳаммад!.. Ё Муҳаммад!..
Расулуллоҳ (с.а.в.) бошини кўтарди. Бутун вужуди титраб кетди. Юрагига ғулғула тушди,
қўрқувдан чўккалаб ўтириб қолди. Бу Ҳирода келган фаришта эди. Бутун уфқни тўсиб қўйган,
таърифи сўзга сиғмайдиган баҳайбат бир мавжудот қиёфасида намоён бўлиб турар эди.
127
Муҳаммад (а.с.) тезтез юриб, у жойдан узоқлашди, уйига келди. Ҳамон дағдағ титрарди.
— Менинг устимни ёпинглар, ўраб қўйинглар, —деди. Юзқўлини ювдирдилар. Сўнгра
ётқизиб, устини ёпиб қўйдилар. Бир муддат қимирламай ётди. Бироқ кўп ётишига рухсат йўқ
эди. Энди у ўзи ихтиёрича эмас, балки унга башариятга ҳидоят йўлини кўрсатиш учун
пайғамбарлик вазифасини берган Мавлосининг истагига биноан ҳаракат қилиши керак эди.
Энди илохиёт оламининг башарият билан бўлган алоқаси тикланган, илохий иродани
инсонларга етказиш пайти келган эди.
Аслида у туғилган кунидан бери ўз ҳолига ташлаб қўйилмаган эди. Уни йўргакда ётганида
энагасинииг бир кўкрагини қўйиб, иккинчисини эмишга чорлаган қудрат... Бобоси билан ёмғир
дуосини ўкиётганида, бармоқлари билан кўкка ишора қилишга ундаган қудрат... Сафар чоғида
юра олмай қолган туяларнинг оёқларига унинг муборак қўлларини узаттириб теккиздирган
қудрат... Унинг олдига ёйилган дастурхонга баракот ёғдирган кудрат... Унинг муборак
вужудига, вужудидан чиқаётган терга хушбўй ҳидлар ато этган қудрат...
Мана шу қудрат эгаси энди ўзини танита бошлаган эди. Шу кунгача Ал-Аминнинг ўзи ҳам
сезмаган ҳолда унинг учун аталган вазифага даъват этарди.
Энди у ҳаётининг «Муҳаммад ибн Абдуллоҳ»лик даврини тамомлаб, «Муҳаммад
Расулуллоҳ»лик даврига кирган эди. Бу сафар узоқ ётишига йўл қўйилмади. Жаброил Амин
Муҳаммад Аминни топиб, унинг муборак қалбини ваҳий нури билан тўлдирди. Фақат бу дафъа
Ҳиродагидек, Ҳиродан келаётган иайтида кўринганидек уни кўрқувга солмади. Оллоҳнинг
жўнатган иккинчи амрини қандай бўлса, шу тарзда етказди ва яна ғойиб бўлди. Буюк
Пайғамбар қалбига мухрланган илоҳий хитобни такрорлади:
«Эй (либосларига) бурканиб олган зот, турингда, (инсонларни охират азобидан)
огоҳлантиринг! Ёлғиз Парвардигорингизни улуғланг! Либосларингизни пок тутинг! Бутлардан
йирок бўлинг!» (Қуръони Карим, Муддассир сураси, 1 — 5оятлар).
Набийи Акрамга (с.а.в.) икинчи илоҳий амр келган ва уни ётган жойидан туришга мажбур
этган эди. Нозил қилинган иккинчи ваҳийни ҳам илк марта Хадича эшитди. Севинчидан ўзини
қўйишга жой тополмай крлди. Неча йиллардан бери кўксида ардоқлаб келган умидини ҳеч
қачон узмаган, эртанги кунни олдинданоқ кўргандек бўлган, эрига «Ё Муҳаммад» деб эмас, «Ё
Расулуллоҳ», деб мурожаат қиладиган кунларни кутавериб кўзи тўрт эди. Мана, энди бу умид
ҳақиқатга айланди.
Ё Расулуллоҳ, сизнинг пайғамбарлигингизга илк бор иймон келтирган киши мен бўлдим,
— деди. Бу овозда чуқур самимият бор эди. Бу овоз буюк Оллоҳ Ҳабиби Адибига лойиқ кўрган,
аёллар дунёсининг шараф тожи бўлишга энг муносиб хотинга хос улуғворлик ва теран маънога
эга эди.
Имон келтирганлар ягона сафга тизилган кунда энг олдинда, ҳеч ким эгаллай олмайдиган
биринчи ўринда бир кишигина туради... Бу мақому мартабага Макканинг мушрикларига хам
ўзини «Тоҳира — Покиза аёл» дея танитиш шарафига муяссар бўлган, жаннатга кирадиган
аёларнинг султони, буюк Хадича — «Хадичатул Кубро розийаллоҳу таоло анҳо» ҳазратлари
мушарраф бўлажак...
Набийи Акрам (с.а.в.) бу хушхабарни олганида Хадича бениҳоя даражада мамнун бўлди.
Ҳолбуки, бунинг ўрнига у: «Ёлғон гапиряпсан. Сен ўзи кимнинг бошини айлантиряпсан?..»
дейиши, буюк даъвонинг буюк байроғи ҳилпираган дастлабки кунда уни тўхтатишга уриниши
ҳам мумкин эди. Йўқ. У энг сўнгги ва энг Буюк Пайғамбарнинг — раҳмат ва ҳидоят
йўлбошчисининг илк одимидан бошлабоқ якка ўзи ҳеч иккиланмай «Ҳаққа юриш йўлига»
қўшилди. Фил воқеасидан қирқ йил ўтган ва ҳар томонда ғафлат, залолат ва жаҳолатнинг энг
ёрқин намуналари қадам сайин учраб турган бу кунларда Маккада бир пайғамбар пайдо бўлди,
лекин ҳозирча унинг ўз хотинидан иборат биттагина уммати бор эди.
128