Диққатни тортувчи жозибали нигоҳлари аёлга қадалган. Қалбида: «Мени танласин,
Оллоҳим!..» деган дуолар янграр эди. Бироқ аёл Зайднинг соҳибига қаради:
— Улардан қайси бирини мен учун олган эдинг, Ҳаким, — деди.
— Танламадим. Аммам қайси бирини хоҳласа, ўшаниолар, девдим.
— Зўр одамсан, Ҳаким.
—Мен кимнинг жияниман, аммажон?.. Сен балки унутгандирсан, аммо менинг аммамнинг
исми Хадичадир.
—Миннатдорман, Ҳаким. Демак, улардан бирини ўзим танлайман.
— Албатта, аммажон.
Зайд Хадича исмли бу аёлнинг гапларини ҳам ёқтириб қолди. Дўсти нималар ҳақида
ўйлаётганини билмай
ди, ўзининг бу аёлга меҳри тушгани чин эди. Хадича болаларга ўгирилди:
— Отинг нима сенинг, ўғлим?
— Отим Зайддир, хоним. Хадича жиянига қаради:
— Мана шу болани, яъни, Зайдни оламан. Энди айт
чи, сенга неча пул беришим керак?
—Керак эмас, амма.
—Нима деганинг бу?
—Бу бола Ҳакимнинг аммасига ҳадясидир.
Бир соатдан сўнг Зайд янги хонимининг ортидан янги уйга йўл олди. У энди расман қул
бўлган эди. Ҳали саккиз ёшга ҳам тўлмасдан бошланган бу қуллик қачонгача давом этаркин?
Балки ҳаёти энди доим шу тарзда ўтар, озодлик нималипши ҳам унутиб юборар?..
Нима сабабли, қайси айби учун қул қилинганини билмас эди у. Эҳтимол, ота-онасининг
доғида, қулликда ўлиб кетиши ҳам ҳеч гап эмасдир.
Зайд уйдаги хизматчилар билан танишди. Унинг вазифаси нималардан иборат эканини
ўргата бошладилар. Оқшомга яқин ҳали янги келин ҳисобланган Хадичанинг хўжаси келгани ва
унинг ҳузурига чиқиши тайинланди.
Зайд Муҳаммаднинг ҳузурига чиққанда ҳаяжондан титраб кетди. Қаршисида юзидан нур
ёғилиб турган инсон турарди. Дунёда ҳеч ким бу инсончалик гўзал бўла олмаслигига қасам
ичишга тайёр эди гўдак. Оллоҳ барча гўзалликларни ушбу одамда мужассамлантирган экан,
деган киши сира ҳам муболаға қилмаган бўларди.
Бунчалик истараси иссиқ, жонга туташ инсонни илгари на Зайд, на бошқаси кўрган эди.
— Ҳаким ибн Ҳизом сенга олиб келган қули шуми?
Ҳа, ё Муҳаммад.
— Исми нима экан?
— Исми Зайд.
Зайд Муҳаммад исмли бу инсоннинг ўзига шафқат ва меҳр билан боққанини кўрди.
Қалбини қандайдир ажиб ҳис қамраб олди. Дарров бориб қўлини ўпди. Упилган қўл худди
мушку анбар сингари яаройиб ва хушбўй ҳид таратарди. Бу қўллар Зайднинг бошини силади.
Чўлда сувсиз қолган киши бир пиёла сувга қанчалик ташна бўлса, Зайд ҳам ширин сўзга
шунчалик муҳтож эди. Бу оила Зайдга шундай илтифот кўрсатган бу нурли инсоннинг
қарашлари Зайднинг ичичини кемираётган соғинч ва ўкинч, азобуқубат ҳисларини, бениҳоя
чарчоғу барча изтиробларини бартараф этгандек, унга қайта ҳаёт бағишлагандек бўлди.
—Хадича, бу болани менга ҳадя қилишни истармидинг?
—Агар бундай туҳфа сизни мамнун этса, бажонидил. Шу бугундан бошлаб Зайд бутунлай
сизники, сизнинг ихтиёрингиздадир.
Хадича туҳфасидан эрининг бағоят хурсанд бўлганини унинг нигоҳларидан ўқиб олган
эди. Зайд эса, бир куннинг ўзида учинчи кишининг қўлига ўтган эди. Нур юзли одам Зайдга
ўгирилди, унинг бошини такрор силади:
— Зайд, шу дақиқадан эътиборан сенинг қуллик ҳаётинг тугади. Энди сен озод ва
эркинсан. Хоҳлаган кунинг, хоҳлаган жойингга кетишинг мумкин.
Зайд қулоқларининг қизиб кетганини сезди. Қулоқларини куйдиргудек таъсир қилган бу
хабарни эшитгани ҳамон юраги ўрнидан қўзғалгандек бўлди. Ўша заҳоти фариштасимон нурли
Муҳаммаднинг қўлларига ёпишди, кўзёшлари билан ҳўл қилган мушку анбар ҳидли бу
қўлларни тўйибтўйиб ўпди, кўзларига суртди.
Зайд ўша кеча унга озодлик бағишлаган фариштасимон киши билан унинг умр йўлдоши
ҳақида ўйлаб ётди. Қўлларини ўпганда таралган хушбўй ҳид ҳамон димоғидан кетмаган эди.
Уйқудан уйғонганида ҳам дарҳол уни эслади, унинг порлоқ чеҳраси ҳеч кўз ўнгидан кетмасди.
Эрталаб у билан бирга бир дастурхон атрофида ўтириб нонушта қилди. У билан бирга
ташқарига чикди, кўча айланди. Ўтириштуриши, гаплари, юриши, одамлар билан
саломлашишлари... ҳар бир хаттиҳаракати Зайдга чуқур таъсир қилар, тобора уқубатлари,
бозорда ҳайвондек сотилиши боис юрагида алангаланган аламли ҳистуйғулар, қабиласини, ота-
онасини соғингани — ҳаммаҳаммаси унинг нурли юзига бир қарашда унут бўлган, бу
ҳистуйғуларнинг ўрнини Муҳаммад ибн Абдуллоҳга ва унинг оиласига нисбатан пайдо бўлган
улкан ҳурмат, меҳрмуҳаббат ҳисси эгаллаган эди.
ДАРДЛИ БИР ОТА
Ҳориса хотини билан ўғли меҳмонга кетгандан сўнг бир ҳафта ўтгач келган маъшум хабар
натижасида телба бўлаёзди. Чунки Тойй қабиласи босқинга учраган, бировлар ўлдирилган,
бошқалар асир қилиб олиб кетилган эди. Ўлганлар орасида хотини, олиб қочилганлар орасида
суюкли ўғли Зайд бор эди. Юраги ҳасрат ўтида ёнди Ҳорисанинг. Дарҳол ҳаракатга тушди.
Тўрт томонга хабар юборди. Зора бирон хушхабар бўлса, деб дуч келган жойни
сўрабсуриштирди. Бироқ барча уринишлари зое кетди, жигаргўшаларидан ҳеч қандай хабар
топмади. Кечалари кўзига уйқу келмас, кундузи юраги ҳузурҳаловат билмас эди. Шундан
бошқа дарди, ташвиши йўқ эди. Баъзан хилватроқ бир жойга чекинар, ғамгин қўшиқлар куйлаб,
тўхтовсиз кўзёши тўкар эди.
Ўлган хотинини унутгандек бўлди. Аммо ўғли Зайд учун юрагида пайдо бўлган ҳасрат
доғини ҳеч кетказа олмасди. Далага чиқди. Лекин қўли ишга бормади, ишлай олмади.
Қабиладошлари унинг сўник чеҳрасини кўриб ачинар эдилар. Орасира «оҳ» чекиб қўярди. Ҳар
«оҳ» чекканида ичидаги оташ алангаланарди. Энди уни қаерда кўриб қолсалар, «Кўзи ёшли
Ҳориса» деб атайдиган бўлдилар.
Бир куни қабиладошлари унинг шундай деяётганини эшитиб қолдилар:
«Зайдни эслаб тинимсиз йиғлайман, унга нима бўлганини билмайман. Ажабо,
соғомонмикан? Ё бўлмаса, ажал олиб кетдими уни?.. Худо ҳаққи, ҳеч билмайман, Оллоҳдан уни
сўрайман.
Зайд ўғлим, қаерларда қолдинг? Оҳ, нима қиларди бир кун сенинг қайтиб келишингни
билсам? Қуёш чиқса, менга сени эслатади, кун ботса, яна сени ўйлайман. Эсган шамоллар ҳам
сенинг хотирангни олиб келади, Зайд!..»
* * *
— Мен санаб чикдим, роппароса уч юз олтмишта.
— Бунча кўп бўлмаса?
— Билмасам. Лекин мен биттабитталаб санаб чиқдим.
Бу одамлар бутларнинг сони тўғрисида суҳбатлашардилар. Чиидан ҳам улар каттакичик,
гавжум ва тарқоқ бир сурувни эсга соларди. Муқаддас Каъбанинг ёнатрофига териб қўйилган
эди улар.
Зайдни аслида ҳайратга солган воқеа ҳажга келган кўпгина одамларнинг — эркагу
хотиннинг биргаликда қипяланғоч ҳолда Каъбани тавоф этаётганлари эди. Аёлларнинг ҳам,
эркакларнинг ҳам эгнида ҳеч қандай либос йўқ эди. Ораларида баъзиларгина кўйлакчан холда
Каъбани айланарди.
Қизиқиб, улардан бу маросимнинг боиси нима эканлигини сўради ва шундай жавоб олди:
— Бу инсонлар Каъбага гуноҳларидан халос бўлиш учун келадилар. Оллоҳдан ўз
гуноҳларини сўрар эканлар, энгилбош билан Унинг уйини тавоф этишни нотўғри деб
ҳисоблайдилар, шу сабабли яланғоч ҳолда зиёрат қиладилар. «Ҳам бу либосларда сенга қарши
гуноҳ қилдик, ҳам айни қиёфада Сенинг уйингта келдик», дейишни ўзларига муносиб
кўрмайдилар. Улар ё Қурайш, ё Кинона, ё Ҳузоа кабилаларидан бирон кишининг кийи
мини олиб киядилар ва шу ҳолатда Худога сиғинадилар ёхуд яланғоч тавоф этишга
мажбурдирлар. Номлари саналган қабилаларнинг аъзолари эса, кўйлакларини ечмасдан
Каъбани тавоф қилишлари мумкин.
Аслида, шунга ўхшаш бемаъни ва аҳмоқона ишлар қурайшийлар томонидан ўйлаб
чиқарилган эди. Эхромлик чоғларида сутдан қатиқ ивитишни, сузма ва ёғ олишни, сўйган
ҳайвонларининг ёғини истеъмол этишни, қилдан ўрилган чодирда ҳордиқ чиқаришни
тақиқлаган, яна ҳаж мавсумини ҳаром деб эълон қилган, Қурайш, Кинона ва Ҳузоа
қабилаларидан бошқа қабилаларнинг ўз либослари билан Каъбани тавоф этишларига ижозат
бермаган, «Ё бизнинг кийимларимизни кийиб, ё қипяланғоч бўлиб тавоф қиласизлар», деб
туриб олган ҳам шулар эди.
Орада аелларнинг ҳам уялиб, қимтиниб Каъбанинг атрофида айланаётганлари кўзга
ташланиб қоларди. Ҳатто бир аёл қўллари билан аврат жойларини беркитишга уринар ва
зиёратгоҳни айланаркан: «Бугун вужудимнинг бир қисми, хатто бутун танам очиқ. Аммо мен
очиқ жойларимга қараганларни лаънатлайман», дер эди.
Зайд бу ғаройиб ҳодисаларни томоша қилиб, ҳажга узоқяқин шаҳарлару ўлкалардан келган
турлитуман мусофирлар орасида айланиб юрди. Бир найт йўлнинг чеккасида суҳбатлашиб
ўтирган кишиларга дуч келди. Кўзларини ишқалади, қайтақайта уларга тикилди. Улар Қалб
қабиласидан эдилар. Зайднинг қабиладошларидан бири хам уни кўраркўрмас.
— Ана, Ҳорисанинг ўғли Зайд, — деб қичқириб юборди.
Қалбликлар суюниб кетдилар. Зайд уларнинг ёнига бориб ўтирди.
— Ҳуш келибсизлар.
—Хушвақт бўл, ё Зайд, тузукмисан?
—Тузук ҳам гапми, аъломан.
— Бу ерда нима қилиб юрибсан?
Зайд қабиласидан айрилганидан буён бошидан кечирганларини сўзлаб берди. Ҳозир
ҳаётидан ғоят мамнун эканлигини билдирди.
Одамлар унга отасининг аҳволини сўзлаб бердилар. Унинг ҳасратида жиннидевона
бўлганини, ҳамма жойни қидириб юргани, ғамгин қўшиқлар айтиши, тинмай кўзёш
тўкишларини маълум қилдилар.
— Отамга салом айтинглар. Мендаи хавотир олмасинлар. Бу ерда ҳошимийлардан
Муҳаммад ибн Абдуллоҳнинг паноҳидаман. У дунёдаги энг ажойиб инсондир. Менга қилган
яхшиликларини, фазилатларини ҳеч унута олмайман, — деди.
Қабиладошлари:
— Сенинг гапларингни албатта отангга етказамиз, —дедилар.
* * *
Хадича энди тижорат ишларини юритадиган, карвонларини бошқарадиган ишончли одам
қидириш ташвишидан қутулган эди. Ҳар куни янги бир фазилатини кашф этаётган жуфти
ҳалолини тобора қаттиқроқ сева бошлади. Тотув оила қурганини, аёл киши орзу этиши мумкин
бўлган энг буюк хузурҳаловатга — хотиржамликка энди етишганини жуда қисқа вақт ичида
тушуниб олди.
Турмуш қурганларидан бир йил ўтгач, Хадича ўғил кўрди. Уни Қосим деб атадилар.
Арабларнинг одатига кўра, ота-она туғилган илк фарзандининг исмига нисбат қилинган бир
лақаб олар эдилар. Шунга биноан Муҳаммад ибн Абдуллоҳ энди «Абул Қосим», яъни
Қосимнинг отаси, Хадича эса «Умму Қосим» деб ҳам атала бошладилар.
Абдулмутталибнинг суюкли невараси Муҳаммад Ал-Амин бир куни болалигини эслади ва
чеКсиз севинч ҳиссига берилди. Чунки қаршисида турган аёл бир пайтлари уни эмизган Ҳалима
асСаъдийа эди. Кичиклигида онасининг ихтиёрига топшириб кетганидан бери ҳеч кўришиш
имкони бўлмаган эди.
— Хуш келибсиз, онажон!.. — дея қучоқ очиб кутиб олди энагасини.
Суюкли энага ҳам бундай илтифотдан жуда хурсанд бўлди. Неча йиллардан бери
кўришмаган, туққан фарзандидек бўлиб қолган жигарпорасига етишишнинг ҳаяжонини базўр
босиб турарди. Бир пайтлар ўзи эмизган, шунинг шарофати ила оиласига файзу барака олиб
кирган мурғак гўдак энди карвон билан тижорат қиладиган, ўттиз ёшларга қадам қўйган жасур
бир йигит бўлиб етишган эди.
Макка халқи ҳақли равишда «Ал-Амин» лақабини берган буюк Муҳаммад суюкли энага
онасини уйига бошлаб кетди, алоҳида иззатикром кўрсатди. Умр бўйи унга бажонидил хизмат

қилишга ҳам тайёр эди. Аммо сут онаси яна Бани Саъд қабиласига қайтиши керак эди. У ёнида
йигирма туядан иборат совға билан уйига йўл олди.
Аввал шу боланинг ҳурматидан уйига барака кирган эди, энди эса, унга катта бойлик,
молмулк совға қилинди. Буюк Амин ҳам қадрли энага онасини шаънига муносиб тарзда
иззатикром ва туҳфалар билан кузатганидан хурсанд эди.
Ривоятларга қараганда, суюкли энага кейинги марта Ҳунайн урушидан сўнг келиб,
оламларга раҳмат бўлган ўғлининг хузурида мусулмон бўлган.
Бугун Мадинанинг Бақиъ қабристонига кирган ва чап томондан юқорига тўғри уч юз
метрча илгарилаганлар йўлнинг чап томонидаги тупроқ уюмининг олдида бир муддат тўхтаб,
шу ерга дафн қилинган суюкли онанинг Расули Амин пайғамбаримизга сут берган Ҳалима
асСаъдийа эканлигини назарда тутиб, унинг руҳи покига фотиҳа ўқисалар, нур устига нур
бўларди.
Агар шу қабр чиндан ҳам уники бўлса, ҳазрати энага умрининг сўнгги кунларида
Мадинага ҳижрат қилгани ва азиз руҳини шу ерда тупроққа таслим этгани аён бўлади.
* * *
Соиб ибн Абдуллоҳ ҳалол бир одам, тарбия кўрган инсофли савдогар эди. Етимларга
меҳршафқатли экани, меҳмондўстлиги, қўниқўшнилар билан аҳил яшаши ҳаммага маълум эди.
Шом ва Яман томонларга тижорат сафарларига чиқар, йилнинг маълум мавсумларида
очиладиган машҳур бозорларга қатнар эди.
Соиб шу бозорларга қатнайдиган Хадича хоним номидан савдосотиқ қиладиган Муҳаммад
ибн Абдуллоҳни
жуда ёқтирарди. Унинг олдисотди чоғидаги ҳалоллигига, одамларга бўлган муносабатдаги
назокатига қойил қоларди. Хоҳ Маккада бўлсин, хоҳ сафар чоғларида ўзини тутиши ҳар
жиҳатдан ҳавас қилса арзигудек эди. Ҳолбуки, шаҳарда — танишларининг орасида бошқача,
сафарга чиққанда мутлақо бошқача бўлиб қоладиган кишиларни Соиб кўп кўрган эди. Элда
олдисотди пайтида ўз молини ортиқча мақтайдиган, харид қилишда бирон айб топадиган,
сўзлари ишончли бўлиши учун бутларни ўртага қўйиб қасам ичадиган муғомбир савдогарлар
ҳам кўп эди.
Бировнинг номидан нарса сотадиганлар эса, кўпинча, маконларига қайтиб келганларида
аҳволни рўйрост гапирмасди, муттаҳамлик қиларди. Яъни, бозорда қўлга киритилган даромад
бошқа бўлардию, сармоя эгасига ҳисоби берилган даромад бошқа.
Тижорат ишининг кўп нозик жиҳатларини тижорат пайтида ўрганган, шу аснода ақл бовар
қилмайдиган талай ҳийланайрангларни кўрган Соиб бундай инсофсизликдан дили оғрир, ҳалол
бир савдогар бўлиш, ҳалол даромад эвазига қорин тўйдиришни ҳамма нарсадан афзал билар
эди.
Бир куни ўзи ихлос қўйган Муҳаммад ибн Абдуллоҳга ҳамкорликда иш қилишни таклиф
этди. Бу ҳамкорлик вақтинчалик бир иш эди. Бозорларда ҳамкорликда мол олибсотиш, бозор
тугагач ёки моллар сотилгач, даромадни тенг бўлишиб олиш маъносидаги ҳамкорлик эди бу.
Иккитомонлама шартнома тузилди.
Бу ҳамкорликдан иккаласи ҳам мамнун бўлдилар. Бундай ҳамкорлик, дўстлик кейин ҳам
давом этди. Бу ҳамкорликнинг ёқимли хотиралари узоқ вақтларгача унутилмади, йиллар ўтиб
учрашиб қолганларида ҳам қувонч билан эсладилар...
* * *
Абдуллоҳ ибн Абу Хамса Абул Крсимдан бир миқдор мол олди. Лекин ёнида мол ҳақига
етадиган миқдорда пули йўқ эди. Аммо у инсофли киши бўлгани учун кейинроқ қарзини олиб
келишига изн берилди. Аниқ бир кун тайинланди. Шундан кейин Абдуллоҳ: «Мени фалон ерда
кутасан, ё Абул Қосим, фалон соатда учрашамиз», деди. Сўнгра хайрлашдилар.
Ваъдалашилган кун етиб келди. Аммо Абдуллоҳ ибн Абу Хамса келмади. Бир оздан кейин

келиб қолар, деб кута бошлади.
Орадан бир неча соат ўтди. Бироқ ҳеч ким келмади. Оқшом тушди ҳамки, ҳеч ким
келмади. Муҳаммад ибн Абдуллоҳ кечаси шу ерда ётиб қолди. Эрталабдан яна, Абу Хамса
ваъдасининг устидан чиқади, деган илинжда то кечқурунгача интизор кутди.
Абдуллоҳ ваъдаси эсига тушиб, келишилган жойга югуриб келганида, учинчи кун ҳам
ўтиб бораётган эди.
— Эй йигит, менинг тоза адабимни бердинг. Уч кундан бери сени шу ерда кутиб
ўтирибман, — деди. Абдуллоҳ узр сўради. Мақсади уни алдаш бўлмагани, ёдидан кўтарилгани
сабабли шундай бўлиб қолганини айтди.
Абдуллоҳ кейинчалик шу воқеани эслар экан:
— Агар мен унинг ўрнида бўлсам, берган сўзимнинг устидан чиқай деб уч кунгача кутиб
ўтирмасдим. Кутган тақдиримда ҳам, қарздор киши мендан бунчалик осон қутулмасди, — деган
эди.
* * *
Қалб қабиласининг ҳаж сафаридан қайтган кишилари тўғри уйларига кириб бордилар. Ҳеч
ким гаплашмай, дастлаб бутларининг қошига яқинлашдилар. Қўлларини унга суркадилар.
Кетаётганда ҳам шу алфозда хайрлашган эдилар. Арабларда одат шунақа эди. Сафар давомида
халоскор бўлишлари, барака келтиришлари ва таҳликалардан муҳофаза этишлари учун шундай
қилинарди.
Бир оздан сўнг кўзлари ёшли Ҳорисани тондилар. Хушхабар келтирдик, эй Ҳориса,
ўғлингни топдик, — дедилар.
Ҳориса ҳеч кутилмаган дақиқада бундай хушхабарни эшитиб, эсҳушини йўқотиб қўйди,
уларнинг бўйнига осилди.
— Ростми? Қасам ичинг, тангрилар номидан қасам ичинг!
Йиғлашни ҳам, севинишни ҳам билмасди. Бир амаллаб ўзини тутиб олди. Сўнгра укасини
қидириб топди. Бор бойлигини бир халтага солиб, укаси билан бирга йўлга чиқди.
Сафар узоқ давом этди. Ҳар дақиқа соатлар каби чўзилгандек бўлиб туюларди. Ҳориса
бетоқат эди. Гўё охири йўкдай туюлаётган йўлга қайтақайта тикилар, аёвсиз қиздираётган
қуёшга ёлворгудек боқар, бир дақиқа бўлсада эртароқ Маккага етиш учун туясини тинмай
қамчи билан савалар эди.
— Тезроқ, тезроқ юр, жонивор. Зайдимни жуда соғинганман, — дерди.
Йўл бўйи оташин шеърлар ўкиб борди. Кўзларидан оқаётган ёшларни артиб ҳам ўтирмади.
Ниҳоят, акаука Маккага етиб бордилар. Дуч келган кишига:
— Муҳаммад ибн Абдуллоҳни қидиряпмиз! — дер эдилар.
Яна бир неча кишидан сўрадилар. Ҳамма уларга ҳошимийларнинг манзилини кўрсатарди.
Ниҳоят, бир киши:
— Уни Каъбанинг ёнидан топасиз, — деди. Байтнинг ёнига келдилар. Сўрадилар,
кўрсатишди. Ҳориса кўрсатилган одамни илк бор кўрганидаёқ излаган одамини топганига,
қалбида Зайдни бешак қутқаришига қатъий ишонч туғилган эди. Бу муборак чеҳра, марҳамат ва
шафкатга тўла бу нигоҳлар, ишонч туғдирадиган бу сумбат бир қарашдаёқ Ҳорисага кўп
нарсани англатган эди.
—Ал-Амин сенмисан, эй пурзиё киши?
—Ҳа, менман.
— Яъни, Абул Қосим, Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Абдулмутталиб?
— Ҳа, ҳа, менман. Мақсадингиз нима?
Ҳориса ютинди. Сўнгра мақсадга ўтди:
— Эй Абдуллоҳнинг ўғли, эй Абдулмутталибнинг, эй Ҳошимнинг ўғли! Эй
қурайшларнинг буюги. Сизлар Ҳарам халқисизлар ва Ҳарами Шарифнинг қўшниларисиз.

Байтуллоҳнинг ёнида маҳбусларнинг асорат кишанларини ечиб, мусофир ва очларни
тўйдирасизлар. Сизлар билан бирга бўлган ўғлимизни сўраб келдик. Сен уни озод қилишимиз
учун хоҳлаган нархингни айтиб, бизни шод-хуррам ва миннатдор қил. Биз сенга ўша пулларни
берайлик, унинг эвазига сен ўғлимга эркинлик бер.
Ҳорисанинг куйибпишиб айтган бу сўзларини диққат билан тинглаган Абул Қосим унга
шундай савол берди:
—Ўғлингиз ким?
—Зайд ибн Ҳориса.
— Сизнинг таклифингиз дуруст, аммо бунинг бошқа бир чораси ҳам бор.
— Қандай чора?
— Зайдни шу ерга чақиртирамиз. Истаганини қилсин. Агар сиз билан қайтиб кетишни
истаса, марҳамат, олиб кетаверасиз. У ҳолда қутқариш учун пул беришингизга ҳам ҳожат
қолмайди. Агар мен билан қолишни истаса, у ҳолда мен ҳам мени танлаган кишини зинҳор ҳеч
нарсага алмаштирмайман.
— Худо ҳаққи, сен ўта даражада инсофли ва адолатли киши экансан. Биз сенинг
таклифингга бажонидил розимиз.
Зайдга хабар берилди. Ҳориса ҳаяжондан титрарди: наҳот бир неча дақиқадан сўнг
жигаргўшасини кўрса!.. Наҳот уни бағрига босиб, юрагининг ҳасрат доғларини ювса!..
Ниҳоят, Ҳориса қўлини пешонасига тутди. Кўз олди қоронғилашиб кетди. Ўрнидан сакраб
турди. Ўғлига ёпишди, маҳкам қучоқлаб, тўйибтўйиб ўпди, ҳидлади.
Отаболанинг узоқ айриликдан кейинги учрашуви ўта таъсирчан эди. Севинч кўзёшлари
билан йўғрилган бу ҳолат бирмунча вақт давом этди.
—Эй Зайд, бу одамларни танияпсанми?!
—Ҳа, мана бу киши отам, буниси эса, амаким.
—Отанг сени олиб кетиш учун келибди. Менинг сенга бўлган меҳрмуҳаббатим,
шафқатимни ўзинг ҳам жуда яхши биласан. Ҳозир ё мени танлаб шу ерда қол, ёки уларни
танлаб уйингга бор.
Зайд ҳеч иккиланмай жавоб берди:
— Мен ҳеч кимни сиздан устун қўёлмайман, сиздан афзал ҳам кўрмайман. Сиз менга ҳам
ота, ҳам она ўрнидасиз. Албатта, сиз билан қоламан. Ҳориса қулоқларининг қизиб кетганини
ҳис этди.
— Қароринг қатъийми, Зайд? Бизни эмас, уни танлаяпсанми?
— Ҳа.
Ҳориса ҳушидан кетиб қолаёзди. Амакиси:
—Минг афсус, жиян. Наҳотки сен озодликни эмас, қулликни танлайсан? Қул бўлишни
отанг ва амакингнинг паноҳида бўлишдан устун қўйиб, ўз юртинг ва ўз гўшангга қайтишни
истамайсан?
—Мен 6у буюк Инсондан кўрган яхшиликларимни ҳеч нарсага алмаштира олмайман.
Унинг ёнида қоламан.
Ҳориса ҳамон туш кўряпман деб ўйлар эди.
— Ўғлим, биз ҳазиллашиш учун келмадик, — деди.
— Мен ҳам ҳазил қилаётганим йўқ, отажон, рост сўзлаётирман.
Ортиқ Ҳорисанинг қўлидан ҳеч нарса келмас эди. Шу пайт Абул Қосим Муҳаммад ибн
Абдуллоҳ Зайднинг қўлидан тутди. Каъбанинг Ҳижр деб аталувчи қисмига олиб борди, бир
тошнинг устига чиқарди ва шу ердагиларга хитобан:
— Эй инсонлар, шоҳид бўлинглар: Зайд менинг ўғлимдир, уни ўзимга фарзанд қилиб
олаётирман, у менинг меросхўрим бўлади! — деди.
Ҳориса ва унинг укаси бу сўнгги хаттиҳаракат натижасида ёнаётган юракларига муздай
сув сепилгандек бўлганини ҳис этдилар. Энди «Бўлар иш бўлди», дейишдан ўзга чора қолмаган
эди. Бундан кейин Зайд «ибн Ҳориса» эмас, «ибн Муҳаммад» деб аталажак ва узоқ йилларгача
шундай бўлиб қолади. Ҳорисанинг Зайддан ажралиши қийин бўлди. Неча йиллар унинг
ҳасратда куйибёнган, бетўхтов оққан кўзёшларидан ранги синиққан, ниҳоят, унинг хабарини
эшитиб, борйўғини юклаб, қуш бўлиб, қанот ёйиб учгудек бўлиб етиб келган, умидлари катта
эди.
Ичида минг хил ҳистуйғу жўш урган Ҳориса уйига ажойиб бир инсон бўлиб қайтди. Ҳиди
ҳамон димоғидан кетмаган суюкли фарзандидан жудо бўлиш такдирига ёзилган экан. Аммо
ўғли энди асир эмас эди. Эркинликдан маҳрум бир қул, хизматчи эмас эди. Қўлларидан зўрлик
билан тортиб олинмаган эди. Отаси ва амакисини ҳам севасева тарк эттирадиган даражада
севилишга муносиб деб билган нур юзли бир инсоннинг ёнида қолишни шахсан ўзи афзал
кўрган эди.
Ҳориса баъзан шуларни ўйлаб кўнглига таскин берар, баъзан ғунчадек жигаргўшасини
ортиқ кўрмаслиги эсига тушиб, йиғлаб кетар эди. Қўйларининг кўплиги билан шуҳрат қозонган
Қалб қабиласи узокдан кўрина бошлаганда ҳам Ҳорисанинг соқолидан ҳамон ёшлар думаланиб
оқар эди. Хадича яна бир ўғил кўрди. Унинг исмини Абдуллоҳ қўйишди. Жуда чиройли, жуда
ёқимтой бу болага отаси «Таййиб», «Тоҳир» лақабларини берган эди. Баъзан «Абдуллоҳ»,
баъзан «Таййиб», гоҳида эса «Тоҳир» деб суяр эдилар, уни еру кўкка ишонмасдилар. Орадан
бир неча ой ўтди. Аввал Қосим, сўнгра Абдуллоҳ ҳаётдан кўз юмдилар. Бу жудолик ота-онани
чуқур қайғуга солди.
Зайд ҳам ўзи кечагина елкасига опичиб, ўйнатиб юрган бу гўдакларнинг вафотидан
қайғуриб, уларнинг ота-онаси билан бирга юмюм кўзёши тўкди. Кейинроқ Хадича хоним
биринкетин Руқаййа, Зайнаб ва Умму Гулсум исмли уч қиз кўрди. Учала қизча ҳам истараси
иссиқ, нурли гўдаклар эди. Қизчаларни кўрган одамлар «Оллоҳ бу оилага алоҳида лутфу карам
кўрсатмоқда», дейишдан ўзларини тия олмасдилар. Хадича бир қарашдаёқ киши диққатини
тортадиган, кўнгилларга осудалик бағишловчи фарзандлар туққанидан, эрига фаришталарни
ёдга солувчи гўдакларни ҳадя этганидан хурсанд эди. Гўдаклигидаёқ ўлиб кетган фарзандлари
Қосим билан Абдуллоҳнинг ҳасратини бу қизчаларига қараганда унутар, баъзанбаъзан юрагида
оғриқ пайдо қиладиган даражадаги аччиқ хотиралар бу гўдаклар туфайли эсдан чиқар эди.
Муҳаммад биринкетин ўлиб кетган гўдаклари учун аччиқаччиқ кўзёши тўкди, аммо
кўнглини бўшатар экан, тақдиридан рози эканлигини ҳам айтарди, демак, шундай бўлиши керак
эди, деб ўйларди. Фарзандидан жудо бўлганда етук инсонга ярашмайдиган додфарёд чекиб
йиялаш, ёқасини йиртиш каби қилиқлар унга хос эмас эди.
Кетганлар учун куйибпишишдан кўра, кейин туғилган қизлар тарбиясига эътибор бериш
муҳимроқ эди. Шундай бўлди ҳам.
Бирбирларини севган, тушунган, хурмат қиладиган, ҳар қандай муаммони хам муросаи
мадора билан ҳал этадиган бу ота-она қурган оила ушбу гўдакларнинг порлоқ руҳий оламига
катта ижобий таъсир кўрсатди. Улар уришжанжални, ёмон сўзни билмайдиган, уят сўз
эшитганда юзлари ловлов ёнадиган, ҳаёлиандишали қизлар бўлиб улғайдилар.
Ота-она фарзандлари одобидан мамнун эдилар. Уларни кўча эмас, айнан мана шу оила
тарбиялагани кўзга яққол ташланиб турарди. Кўрганлар: «Мухаммад ибн Абдуллоҳ билан
Хадичанинг фарзандлари бундан ўзгача бўлишлари мумкин эмас», дейдиган ноёб гулғунчалар
бўлган эди бу қизлар.
Кўчада ўйнаб юрганда болалар уйларидаги бутлар ҳақида ҳам баҳслашардилар. Шубҳасиз,
бу ҳол уйда ота-оналаридан эшитган гапларнинг натижаси эди. Баъзи болалар ҳатто қўлидаги
охирги хурмосини ҳам емасдан:
—Буни санамга едираман, — деб уйига қараб югуриб кетарди. Бир оздан сўнг ўша бола
яна қўлида хурмо билан қайтиб чиқиб: «Санам емади», дерди. Сўнгра:
—Емаса емасин, ўзимнинг оғзим йўқми? — деб еб қўярди.
Болаларнинг бундай аянчли аҳволини кўриб Зайнаб ўзларининг уйларида санам йўқлигини
эсларди. Руқаййа опасидан сўраганида:
— Отам, улар ҳам кўчадаги тошлардан бири, дейдилар, — деган жавобни олган эди.
* * *
Кун сайин улғайиб, ҳуснига ҳусн қўшилаётган қизлар қарилик сари йўл олган оналарига
уйрўзғор ишларида ёрдамлашишар, оғирини енгил қилишар эди. Ҳеч бўлмаса, ҳали бешикда
ётишдан бошқа нарсага кучи етмайдигап, йиғлаш ўрнига кулимсирайдиган Умму Гулсумни
овутишда, унга ёқимли овозда алла айтишда ёрдамчи бўлишар эди.
Маҳалладаги баъзи болалар каби орсиз, бадахлоқ эмас эдилар. Бу ҳам Хадича хоним учун
юксак неъмат эди. Уларга боқаркан, «Ким билади оталари шу ёшда қанақа бўлган экан?..» деб
ширин хаёл сурарди.
* * *
Биринкетин Косим билан Абдуллоҳни олиб кетган ажал бир куни келиб эндиэнди
очилаётган бу ғунчаларни ҳам олиб кетармикан? Ёки кун сайин чирой очиб бораётган бу
гўдакларнинг улғайиб, бирон гўшага келин бўлиб борадиган кунлари ҳам келадими?..
Улар эса беғамбеғубор ҳолда, Хадича хоним теваракларида югургилабўйнаб юришар,
баъзан ёноқларини тутиб: «Битта ўпиб қўйинг, отажон, битта ўпиб қўйинг, онажон...» дея
эркаликлар қилишар эди. Хадича онамиз бу шодон қизчаларига қараб тураркан, юракларининг
тубтубини бу ҳазин ўйлар ишғол этарди. «Оллоҳим, сен нимани хайрли деб билсанг, шуни
қил!» дер эди гўё.
— Нур юзли, анбар ҳидли Муҳаммадимнинг ҳурмати учун болаларимни ўзинг асра,
Оллоҳим!.. — дея илтижо қилар эди...
* * *
Фил ҳодисасидан ўттиз икки йил кейин Макка аслзодаларидан бири Валид ибн Муғийра
ҳам ўғил кўрди. Келажакда номи Ислом тарихига олтин ҳарфлар билан ёзиладиган бу гўдак
машҳур Холид ибн Валид эди. Тутган жойидан кесадиган, қўрқув нималигини билмайдиган бир
инсон бўлиб етишажак у. Мусулмон бўлгунча ҳам, мусулмон бўлганидан кейин ҳам жасорат,
мардлик ва довюракликнинг жонли тимсоли бўлиб танилажак.
Валид арслон боласидек бир фарзандга ота бўлганидан бағоят хурсанд эди.
КАЪБА ҲАКАМЛИГИ
Каъба Ҳазрати Иброҳим давридан бери доим табаррук ҳисобланиб келар, Каъбага хизмат
доимо улкан шараф ҳисобланар эди. Бу муқаддас даргоҳнинг ҳажми у қадар катта бўлмай,
баландлиги ҳам одам бўйидан салгина юксак эди. Пайғамбар Ҳазрати Иброҳим (а.с) наслидан
бўлган Аднан (ёки Ҳимйар султони Мубба) давридан бошлаб Каъбанинг устига чодир ёпиш
одат тусига кирди. Бу чодир ҳар йили алмаштирилар, янгиланар эди.
Бироқ 6у муборак қадамжо асрлар ўтиб таъмирлашга муҳтож ҳолга келди ва дастлаб
Амалика, сўнгра Журҳум қабилалари томонидан таъмирланди. Фил ҳодисасидан ўттиз беш йил
кейин шиддатли ёмғир натижасида сел пайдо бўлди ва Каъбанинг пойдеворига заҳмат етказди.
Деворлари нураб, йиқилай деб қолди. Халқ бу муборак Байтнинг йиқилиши мумкинлигидан
қаттиқ ташвишда, жуда безовта эди. Каъбанинг ичи сел оқизиқларидан ҳосил бўлган балчиққа
тўлди.
Устига устак, бир куни атрофга хушбўй ҳидлар таратиш мақсадида бир аёл Каъба ёнида
олов тутатибди. Оқибатда бир учқун сачраб Байтнинг чодирига тушиб, ёндириб юборди. Бу
ёнғин халқни даҳшатга солди. Ўзи йиқилай деб турган Каъба мазкур воқеадан кейин баттар
хароб бўлди. Бу аҳволда Байт яна қачонгача туриши мумкин, буни ҳеч ким билмасди.

Макканинг зодагонлари шу хусусда суҳбатлашдилар. пойдеворигача бузиб қайтадан
қуришга қарор қилдилар. Бироқ ҳеч ким муборак Байтни бузишга журъат этол
масди. Уни бузишга бел боғлаган кишининг бошига кулфат тушади, деган тушунча
ҳукмрон эди.
Даставвал, бундай оғир масъулиятни Валид ибн Муғийра зиммасига олди.
—Сизларнинг мақсадингиз бузишми ёки ислоҳми? —деб сўради ҳамшаҳарларидан. Яъни,
Каъбани вайрон этиш, ҳақорат қилиш учун бузмоқчимисизлар ёки уни қайта қуриш,
мустаҳкамлаш учунми, демоқчи бўлди.
—Мақсадимиз, албатта, ислоҳдир, — деб жавоб қилишди.
— У ҳолда Оллоҳ ислоҳ учун бу ишга қўл урганларга жазо бермайди. Шу ишни мен
бошлайман. Оллоҳим, бизнинг мақсадимиз эзгуликдир, холос, — деди. Шундан кейин йиқилай
деб турган тошларни тушира бошлади. Аҳоли узоқдан томоша қилар, Валиднинг бошига бало
ёғилишини кутар эди. Бирок ҳеч қандай корҳол юз бермади. Валид ишини давом эттираверди.
— Яхшиси, эртага эрталабгача кутайлик, — дейишди томошабинлар. Бу таклиф ҳаммага
маъқул бўлди. Аммо Валид мақсад Каъбани бузиш эмас, уни мустаҳкамлаш эканлигини яна бир
бор такрорлади.
— Бу аҳволда Байт қанча вақт ҳам тура оларди, —деди у.
Эрталаб Валиднинг келишини зўр қизиқиш билан кутдилар. У соппасоғ келиб, яна иш
бошлади. Бу дафъа ҳамма унга кўшилди. Қисқа вақт ичида Каъбанинг деворлари йиқитилди.
Ҳазрати Иброҳим қўйган пойдеворгача бузилди.
Валиднинг отаси Муғийра ибн Абдуллоҳ Махзумий баланд бир жойга чиқиб, бу ерда
ишлаётганларга қарата хитоб қилиб, бу Байт Оллоҳга дахлдор муборак, муқаддас Байт
эканлигини, бу даргоҳга ишлатиладиган қурилин1 ашёлари ҳар хил шубҳалардан йироқ, пешона
тери билан топилган ҳалол маблағ эвазига сотиб олиниши лозимлигини уқтирди. Зино йўли
билан, ўғрилик ҳисобига, судхўрлик эвазига, муттаҳамлик, айёрлик ёки зўравонлик қилиш
билан топилган пулнинг бу Байт қурилишига сарфланмаяжагини таъкидлади.
Шуидан кейин Валид ибн Муғийра бошчилигидаги бир неча кишидан иборат ҳайъат
Қизил денгизда, Жиддага яқин жойда ҳалокатга учраган кеманинг парчаларини ва ундаги
ашёларни сотиб олиб келтириш учун йўлга чиқди. Ажойиб тасодиф эди бу. Яна ҳам тўғрироғи,
Оллоҳнинг карами инсонларга гўзал тасодиф тарзида етишган эди. Чунки кемадаги юк
Ҳабашистонда қурилиши режалаштирилган бир черков учун Рум ҳукмдори томонидан Мисрдан
жўнатилган қурилиш ашёлари эди. Ҳалокатга учраган кема энди ортиқ суза олмасди. Кемадаги
ашёлар харид қилинди. Кемадаги меъмор ҳам катта ҳақ эвазига Байт қурилишига ёлланди.
Каъбанинг деворлари қурайш қабилаларига бўлиб берилди. Яъни, ҳар бир девор бир қабила
томонидан қурилиши керак эди. Бу масала қуръа ташлаш йўли билан ҳал этилди. Эшик
ўрнатиладиган томон Абдуманоф ўғилларининг зиммасига тушди. Ҳошимийлар Абдуманоф
ўғилларининг бир уруғи эди. Зуҳра қабиласи ҳам абдуманофликларга шерик ҳисобланарди.
Бошқа томонларни ҳам иккиуч қабила бирлашиб қурадиган бўлди. Меъмор Баком тош ташиб
келтиришни буюрди. Эркаклар тош, хотинлар оҳак таший бошладилар.
Елкасида тош ташиётган эркаклар, тош қийиб юбормасин, дея белларига боғлаган
пешбандларини каватқават қилиб елкаларига, тошнинг остига қўйиб ишлар эдилар. Абул Қосим
Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ҳам амакилари билан биргаликда тош таширди. Амакиси Аббос яра
бўлаёзган елкаларига бир оз енгиллик бериш учун пешбандини ечди, бошқалар каби тахлаб
елкасига ташлади.
— Ё Амин, сен ҳам мендақа қилиб ол, қийналмайсан, — деди.
Бу таклиф бир томондан яхши эди. Одамнинг елкаси анча роҳатланарди. Аммо, иккинчи
томондан, бундай қилинса, хунук вазият юзага келарди.
— Қани, қани, ё Амин, қара мен ҳам шундай қилиб олдим... Тағин, ўзинг биласан.

Елкангни эҳтиёт қил деяпманда.
Йўлдан оздирувчи бундай даъватларга қарши туролмай, Амин ҳам пешбандини ечиб,
елкасига қўйди. Аммо шу пайт либоси тушиб кетди. Либосини ердан кўтардию, бу ишни зинҳор
қилмасликка ўзига сўз берди. Шу воқеадан кейин то умрининг охиригача ҳеч ким уни ярим
яланғоч ҳолда кўрмади. Тошлар келтирилиб, иншоот қурила бошланди. Меъмор тошларни
усталик билан қалаб, бинони тиклар, халқ ғайрат-шижоат билан унга ёрдамлашар эди. Деворлар
кўтарилди. Бир одамнинг кўксигача етадиган баландликка етди. Энди Ҳажарул асвадни ўз
ўрнига қўйиш керак эди. Аммо бу ишни ким қилади; ким бу шарафга муносиб ҳали номаълум
эди.
Бу муаммо бирдан ҳамжиҳатлик муҳитини ўзгартириб юборди. Каъбани қуриш ишида
иштирок этаётганлар орасида юзага келган дўстона ва биродарлик муҳити совуқлашиб, ҳамма
обрў талашиб, аслзодалик даъвоига берилди. Ҳар бир қабила ўзини бу шарафга муносиб деб
ҳисоблар, иккинчи ёки учинчи даражага тушиб қолишни сира истамас эди.
Қурилиш тўхтаб, жанжал бошланди. Қабилалар орасидаги мунозара кечгача чўзилиб
кетди. Ҳамма ўзиникини маъқуллар, ҳеч ким бошқанинг гаиини эшитишни хоҳламас эди.
Натижада Бани Абдуъдор жанжални баттар авжига чиқарди. Ҳамманинг кўзи олдида қон
тўла бош чаноғини ўртага қўйиб, ичига қўлларини ботириб, қасам ичдилар. Бани Одийй ҳам
қасамга қўшилди. Бу қасамнинг маъноси сўнгги томчи қонимиз қолгунча шу йўлда курашамиз,
демак эди.
Бошқа қабилалар ҳам шундай фикрда эдилар. Улар ҳам то ўлмагунларича Ҳажарул
асвадни ўрнига қўйиш даъвоидан воз кечмасликка азму қарор қилган эдилар.
Қиличлар қинларидан бир марта суғурилса, қайтиб жойларига кириши осон бўлмасди.
Балки йилларча давом этадиган қон даъволарининг эшиги бир оздан сўнг очилиши ҳамда
Каъбанинг ёнида тўкилган қонларнинг ҳисобкитоби авлодданавлодга суриб кетиши ҳеч гап
бўлмай қолган эди.
Аслида, Макка ва унинг ёнтевараги Ҳарам водийи ҳисобланарди, яъни, жанжалсурон,
уруш қилинмайдиган муборак бир замин эди. Бу заминда ҳар кимнинг жони ва моли хавфдан
холи эди. Аммо Ҳажарул асвадни ўз ўрнига ким қўяди, деган муаммо уларнинг кўзинигина
эмас, қалбини ҳам кўр қилиб қўйди, Ҳарам водийида, ҳатто муқаддас даргоҳ бўлмиш Каъбанинг
ёнида, Каъбанинг қурилишида эканликларини унутдилар.
Тортишувнинг бешинчи куни, қўллар қиличларга узатилган қалтис бир вазиятда у
ердагиларнинг энг улуғ ёшлиси Абу Умаййа Муғийра ибн Абдуллоҳ ўртага отилди:
— Тўхтанг, тўхтанг, эй инсонлар! — деб бақирди у.
— Гапир, нимани истайсан, эй қария.
— Уруш, жанжалтўполон билан иш битмайди. Бундан ташқари, сизлар бу муқаддас
Байтнинг хизматчиларисиз. Уруш қилсангизлар, бу муборак даргоҳга нисбатан хурматсизлик
қилган бўласизлар. Ҳолбуки, бу жанжал нимадан келиб чиқди? Унга бўлган чексиз ҳурмат
эхтиромингиздан! Шундай эмасми?
— У ҳолда нима қилиш кераклигини айт бизга.
— Масаланинг ечимини бир ҳакамнинг ихтиёрига қолдиринглар. Муаммони у хал этсин.
— Кимнн ҳакам қиламиз, кимга топширамиз бу ишни? Абу Умаййа сўзлари таъсир
қилганидан хурсанд бўлиб кетди. «Бани Шайба» дарвозасини кўрсатди.
— Шу дарвозадан биринчи бўлиб кирган кишини ўзимизга хакам қиламиз.
Бу таклиф ҳаммага маъқул бўлди. Кимнинг келишини ҳеч ким билмас, шунинг учун бу
тадбир адолатсиз ҳисобланмас эди.
— Маъқул таклиф.
— Ҳа, жуда маъқул. Бу дарвозадан илк бор кирган киши хакам бўлади. Ҳамма «Бани
Шайба» дарвозасига тикилди.

* * *
Абул Қосим Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Каъба қурилиши учун ҳамма қатори тош ташиган,
аммо жанжал бошлангач, кетиб қолган эди. Бемаъни, тутуриқсиз мунозараларга тоқати йўқ эди
унинг.
Орадан бир неча кун ўтгандан кейин вазият ўзгарганўзгармаганини билиш учун яна Каъба
томонга йўл олди.
Каъбанинг атрофини ўраб турган ва Масжиди Ҳарам деб аталувчи кенг даргоҳнинг бир
неча дарвозаси бор эди. Уларнинг энг олдингиси бўлмиш «Бани Шайба»дан ичкарига кирди.
Кираркирмас:
— Ал-Амин... Ал-Амин... Мана, Амин келди...
— Амин келди, унинг ҳакамлигига розимиз... — каби овозлар эшитилди. Юзларда
табассум пайдо бўлган, кескин вазият бирданига юмшаган эди.
— Нима гап? Мендан нима истайсизлар?
— Орамизда ҳакам бўласан...

Масалани тушунтирдилар. Қандай йўл билан уни ҳакам қилганликларини изоҳладилар.
Охирида яна Абу Умаййа сўз олди:
— Сенинг инсофинг, адолатингга ишонамиз, эй Абу Қосим. Орамизда ҳакамлик қилиб,
тўғри ҳукм чиқар, —деди. Буюк Амин атрофидагиларга:
— Менга бир кўйлак келтиринг, — деди.
Олиб келдилар. Муҳаммад уни ерга тўшади. Ҳажарул асвадни (Қора тошни) унинг устига
қўйди.1
— Ҳар бир қабиладан бир киши мана шу кўйлакнинг бир учидан тутсин, — дед