ЯНА САЛМОН

Салмон Мосулга борди. Роҳиб тавсия этган одамни топди. У таъриф этилганидек, самимий
инсон экан. Кейин у ҳам ўлгач, унинг тавсиясига кўра, Нусайбинга кетди. Нусайбиндаги
роҳибнинг қазоси яқинлашгач, у Салмонни Онадўлининг Аммурия шаҳрида (ҳозирги
Амирдоғда) яшовчи бир танишининг ҳузурига жўнатди.
Шу тариқа, бир неча марта бошпанасини ўзгартирган Салмон уларни ҳам топди. Бир
ривоятда нақл қилинишича, Анқаранинг бир калисосида (ушбу калисо Ҳожибайрам жомеъ
масжиди ёнида ҳали ҳам мавжуд) бошқа бир руҳонийнинг хизматида ўн йил қолиб кетди.
Сўнгги марта Аммурияда хизматини қилган устозини жуда яхши кўриб қолган, унга ихлоси
баланд эди. У ҳам бошқа дин арбоблари сингари ўз маслагига содиқ, ҳақдан бошқа сўзни
сўзламас эди. Салмон унинг паноҳида диний вазифаларини бажарар экан, озроқ маблағ ҳам
орттирди, қўйэчки, сигир сотиб олиб, бокди. Бироқ муқаррар ажал бу руҳонийнинг ҳам
эшигини қоқиб келди. Салмон энди нима қилиши кераклиги, кимнинг ҳузурига бош уриб
боришни ундан ҳам сўради. Руҳоний оҳиста гап бошлади:
— Эй Салмон, замон жуда ўзгариб кетди. Яхши одам ларнинг кўпи ўлиб кетди. Энди шу
бепоён дунёда сени омонатга ташлаб кетишга арзийдиган одам ҳам қолмади. Бу сўзлар
Салмоннинг кўнглини чўктирди. Кўзларида ёш қалкди. Бироқ руҳоний ҳали гапини тугатмаган
эди. Овози хириллар, гапириши ҳам тобора қийинлашиб борар эди. Бир оз тин олгач:
— Лекин, эй Салмон, Оллоҳнинг сўнгги пайғамбари келадиган кунлар жуда ҳам қинлашиб
қолди... Исми АҳмадМуҳаммаддир... Бу Пайғамбар Тихома тарафлардан, Ҳарам халқининг
орасидан чиқади... Илк қийинчиликларга учраганида хурмозор бир шахарга, менингча, Ясрибга
кўчади... Бу Пайғамбар садақа олмайди... Ҳадя
ни қабул қилади... Орқасида, икки курак суягининг ўртасида пайғамбарлик муҳри, белгиси
бўлиши керак...
Руҳоний яна жим бўлиб қолди. Оғироғир нафас ола бошлади. Пешонасида тер томчилари
ҳосил бўлди. Салмон пирининг манглайидаги терларини артди, оғзига бир неча томчи сув
томизди.
— Энди бу Пайғамбарга етишишга умидим қолмади. Агар сен уни топа олсанг, дарҳол
унга иймон келтир. Унинг фикрини тасдиқла. Унинг йўлига кир. Буюрган ҳамма ишларини
қабул қил ва астойдил бажар. Салмон бу сўзларни зўр диққат билан тинглади, худди хазина
топиб олган кишидек суюниб кетди. Шундан кейин, бу Пайғамбарнинг амру фармонларига қай
даражада қулоқ тутиши кераклигини билиб олиш учун сўради:
—У Пайғамбар динимизни тарк этишни буюрса ҳам, бажаришим керакми?
—Ҳа, ҳеч иккиланма. Чунки унинг ҳар бир гапи айни ҳақиқатдир. Оллоҳнинг розилиги
унинг амрини бажариш билан баробардир. Буюк Оллоҳ жўнатган ҳар бир пайғамбаридан
Муҳаммаднинг замонигача яшаган такдирда унга иймон келтириш ва унга ёрдамчи бўлишлари
тўғрисида ваъда олган, ҳамма пайғамбарлар ҳам умматига энг сўнгги пайғамбар бўлган
АҳмадМуҳаммадни васият қилган, унинг атрофида, унинг уммати ўлароқ тўпланишни буюрган.
Бу суҳбатдан кейин кўп ўтмай руҳоний вафот этди.
Салмон Аммурияда яна бир муддат қолди. Бир куни савдосотиқ ишлари билан Онадўлга
келган ва энди ўз юртларига қайтаётган Қалб қабиласининг карвони ҳақида эшитди. Салмон
борбудини йиғиштириб уларга бериш эвазига ўзини Ҳарам водийига олиб боришларини сўради.
Сигирларию эчкиларини уларга берди. Шу тариқа йўлга чиқилди. Бироқ Водиул Қуро деган
жойга етганларида қалбликлар сўзларидан қайтдилар ва уни қул қилиб бир яҳудийга сотиб
юбордилар.
Салмон атрофида хурмо дарахтларини кўриб, руҳоний таърифлаган жой аслида шу ер
бўлса керак, деб ўйлади. Аммо ундай эмас экан. Кейинроқ Қурайза қабиласига мансуб
109
хўжайинининг амакиваччаси бўлмиш бошқа бир яҳудий уни сотиб олди ва биргаликда Ясрибга
жўнадилар. Салмон қул бўлиш эвазига бўлса ҳам, борган ери таърифланган жойга уйғун
эканлигини кўриб, ғоят қувонди. Буюрилган ишларни бажонидил бажариб, руҳоний келишидан
хабар берган Буюк Пайғамбарни кута бошлади.
ЯҲУДИЙ ОЛИМЛАРИ
Шом томонларда Ҳазрати Мусонинг динини қабул қилган, илм ва ибодат билан баравар
шуғулланадиган билимдон яҳудий бор эди. У кичик ёшидан бошлаб тоатибодатга берилган,
замонасининг етук олимларидан сабоқ олган, бундан ташқари, мустақил равишда билимини
оширишдан эринмайдиган инсон эди.
Бир куни қўниқўшнилари ва дўсту биродарлари унинг сафарга ҳозирлик кўраётганига
шоҳид бўлдилар.
— Қаерга, эй Ҳаййибон, йўл бўлсин? — дедилар.
—Кўчиб кетаётирман. Ҳижоз томонларга бориб яшамоқчиман.
—Нега энди дабдурустдан, эй Ҳаййибон? Нега бизни ташлаб кетасан. Бу ерда биздан
ёмонлик кўрдингми?
Йўқ, асло. Ҳеч кимдан ёмонлик кўрмадим. Аммо кўнглим ўша томонларга чорламоқда.
— Нима қиласан у томонларда? Ўзинг савдогар бўлмасанг...
— Гапларингиз тўғри, савдогар эмаслигим аниқ. Аммо Оллоҳ ризқимизни берар деган
умидда кетаётирман. Ҳаййибон шундай деб улар билан хайрлашди. Эрталаб тонг саҳарда бир
оиладан иборат кичик карвон йўлга чиқди. Йўловчилар илгарилаган сари, қадамбақадам иқлим
ўзгарар, ямяшил Шомнинг ўрнига ондасонда хурмозорлар учрайдиган воҳалар кела бошлади.
Бир неча кунлик йўлдан сўнг хурмозорлар ҳам кўринмай қолди. Шомнинг латиф иқлимига
мослашган оила кутилганидан ҳам узоққа чўзилиб кетган йўллардан, баъзан келажакка умид
билан қараб, баъзан тушкунликка тушиб илгарилаб борарди. Ҳаййибон гоҳо бир уфкдан
иккинчи уфққа қадар чўзилган қумсаҳроларни, гоҳо қуёш қиздирганда ялтялт қилган, денгиздан
фарқи йўқ саробни томоша этаэта, қора терларга ботабота, тили танглайига ёпишаёпиша
олдинга силжирди. Бир томчи сувга ташна қолган пайтлар ҳам бўлди...
Ҳайбарда танишган яҳудийлар уни қучоқ очиб кутиб олдилар. Илми билан амали бир
бундай покдомон дин арбобига муносиб ҳурматда бўлишларини изҳор этиб, шу ерда қолишини
сўрадилар.
Аммо Ҳаййибон меҳмондорчилик муддатини чўзиб юборишни истамади.
— Ниятинг қаер, эй Ҳаййибон?
— Ясрибгача бормоқчиман.
— Бу ер Ясрибдан кўра хушманзара, хушҳаво, тупроғи унумдор.
— Шундай бўлса ҳам, ниятимиз қатъий, кетмасак бўлмайди.
Бир оздан сўнг карвон яна йўлга тушди.
Бани Қурайза яҳудийлари бир куни маҳаллаларида Ҳаййибон исмли бир олимни меҳмон
қилдилар. Шомдан келаётгани, Ясрибда макон тутмоқчи эканлигини гапир
ди у.
— Мана, Ясриб, қўл узатсанг етадиган масофада. Чиндан ҳам Ясрибга жуда яқин қолган
эди. Уларнинг орасида қолиш таклифига рози бўлди. Кўпдан бери истаган жойига келган эди.
Лекин бу ерда нима қилади? Илмини ошириш учун келмаган, ахир. Чунки бу срда Шомдагидан
зўрроқ олимлар йўқ эди. Бу ерда мулки ҳам йўқ эди. Савдогар эмас эди. Илми ва ахлоқини
кўрган яҳудийлар унга ер, боғ ҳам ажратиб, экин экиб, рўзғор тебратишга имконият яратдилар.
Ҳаййибон тинмай ўқиб, ибодат қилиб, ибратли ҳаёт кечира бошлади.
Қурғоқчилик мавсуми келганда яҳудийлар унинг хузурига тўпландилар, ёмғир дуосига
110
чиқишини сўрадилар
— Йўк, бу ишни қилолмайман. Аввал муҳтожларга садақа беришингиз керак.
—Қанчадан берамиз?
—Бир микдор хурмо ёки икки микдор арпа.
У истаган миқдорда муҳтожларга садака тарқатилди. Шундан кейин улар билан
биргаликда ёмғир дуосига чикди, ялинибёлворди. Жаноби Ҳақ ёмғир юборди.
Яна бир неча бор ёмғир дуосига чиқилди. Ҳар сафар халқ севинч билан қайтди. Бир куни
Ҳаййибон касал бўлиб қолди. Анча қариган, вужуди ҳам ҳолдан тойган эди. Уни зиёрат
қилишга келдилар. Саломатлик тиладилар. Бироқ Ҳаййибон вақтсоати яқинлашганини сезди.
Бир куни ўзини бир оз дуруст ҳис этгач, курайзаликларга хабар берди.
— Эй яҳудий миллати, мен Шомдек тўкинсочий ва барака ошибтошиб ётган заминни тарк
этиб, сизларвинг бу қурғоқчил ерларингизга нима учун келганимни биласизларми? — деди.
Билмаймиз. Албатта, сенинг бундан кўзлаган алоҳида мақсадинг бўлиши керак.
— Бу ерга яқин орада юборилажак Пайғамбарни кутиш учун келган эдим. Зеро, Ясриб
унинг ҳижрат қилиб жойлашадиган ватанидир. Бу пайтгача унга пайғамбарлик вазифаси
берилар, мен ҳам унинг динига кириб саодат топарман, деб умид этдим. Бироқ умрим поёнига
етганини сезиб турибман. Унга етишиш менга насиб бўлмас экан. Шуни яхши билиб қўйингки,
унинг пайғамбарлик вазифасини олишига жуда ҳам оз вақт қолди, шарпаси бошингиз устида
турибди, десам сира янглишмайман. Унга ишониб, динини қабул этишда бошқалар сизлардан
ўтиб кетмасин. Чунки у зиммасига ўзига бўйсунмаганларга қарши қилич ишлатиш ва
болаларини асир қилиш вазифасини ҳам олади. Зинҳор сизларни унинг динига киришдан ҳеч
ким тўсмасин...
Ҳаййибон шу гапларни айтиб, жим бўлиб қолди ва бир неча кундан сўнг ҳаётдан кўз
юмди. Қурайза қабристонига дафн этилди. Ҳаййибоннинг бу сўзлари нечоғли самимий эди?
Жўнатиладиган сўнгги пайғамбарнинг даъват кунларигача яшаса, чиндан ҳам иймон келтириб,
мусулмон бўлармиди? Илоҳий ирода уни қандай кутиб олади? Эртага — ҳисобкитоб куни унга
қай тарзда муомала қилинади?
Биз бу саволларнинг жавобини билмаймиз. Аммо унинг бу йўлда ватанни тарк этгани, шу
йўлда турли машаққатларга дуч келгани ва мақсадини амалга ошириш учун узоқ сафарга
чиққанини биламиз. Бироқ у юрагидаги армон билан ўлиб кетди...
* * *
Ясрибнинг бутга сиғинадиганлар маҳалласи...
Салама ибн Салом исмли, гапга тушунадиган ва бошқаларга тушунтира оладиган ёшдаги
бир бола... Уйларинииг ёнидаги бир тошда ўтирар ва оломонга қарата ҳаяжонли нутқ сўзлаётган
яҳудий қўшнисини зўр мароқ билан тинглар эди.
У яҳудий тўпланган одамларга қиёмат куни келиши, бутун жонзотларнинг қирилиб
кетиши, кейин қайта тирилтирилиши, яхшиёмон амалларнинг ўртага кўйилиб, ҳисобкитоб
қилиниши, инсонларнинг бу ҳисобкитобдан сўнг жаннатга ёки жаҳаннамга кириши ҳақида гап
уқтирар эди.
Унинг сўзларини тинглаётганларнинг ҳаммаси мушриклар эди. На охиратни, на қайта
тирилишу на ҳисобкитоб ва на мезонни билардилар.
— Менга қара, эй роҳиб, сен бу гапларингга чиндан ҳам ишонасанми? Сенинг
айтаётганларинг муқаррар равишда содир бўладими?
— Албатта.
— Яъни, ичида жаннат ва жаҳаннам мавжуд бўлган бир оламда инсонлар қайта
тирилтирилнб, ҳисобкитоб қилинади, шундайми?
— Ҳа. Нимани ўртага қўйиб қасам ич, десангиз, ҳаммасига тайёрман.
Сўнгра атрофида йиғилганларга бирмабир караб чиқди.
111
— Истардимки, уйимда тандирга олов ёқиб мени ёндирсангиз, зора, мен шу оловда ёниб
кул бўлсаму, эртанги кун у дунёда дўзах азобидан қутулсам. Тингловчилардан бири гапга
аралашди.
— Жабр сенга қўшни, ўз жонингга жабр қиластирсан. Бу гапларингни тасдиқлайдиган
далилинг борми? Яҳудий кўзларини Макка томонга қаратди. Уфқларга термулди, сўнгра
қўллари билан ишора қилиб, шундай деди:
— Менинг сўзларимни тасдиқлайдиган инсон мана шу томонлардан яқинда вазифасига
чақириладиган бир пайғамбардир. Яхши. Хўш, биз уни қачон кўрамиз? Яҳудий 6у дафъа
эшикнинг олдида ўтирган Салама ибн Салмонни кўрсатди:
— Мана шу бола балоғатга етса, кўради.
Бу сўзлар Саламанинг онгига мухрланиб, узоқ йиллардан кейин ҳам унутилмайдиган бир
хотира бўлиб қолди.
* * *
Бир куни Ясрибнинг ерли аҳолиси бўлмиш мушриклар билан яҳудийлар орасида кичик
бир келишмовчилик чикди. Мушриклар кўн эди. Аслида қўрқоқ бир миллат бўлган
яҳудийларнинг кўпдан бери попугини пасайтириб қўйишган, улар ломмим демайдиган бўлиб
қолган эдилар. Қачонки, бир жанжал чиқса, Ҳазраж ва Авс қабиласи яҳудийлардан устун келар,
яҳудийлар эса, мағлубият Ал-Амини тортар эдилар.
— Бир куни сизларни адабингизни берамиз, эй Ясриб халқи, — дейишарди яҳудийлар.
— Бугун адабимизни беришга ким халақит беряпти?
— Бугун сизларнинг қўлингиз баландлигини инкор этолмаймиз.
—Ҳар доим шундай бўлади! Билиб қўйинглар!
—Мана, кўрарсизлар, бир кун келиб бизнинг кунимиз ҳам туғиб қолар.
—Тушларингизни сувга айтинглар. Ясриб доимо яҳудийларни чиғириқдан ўтказадиган
бир тегирмон бўлиб қолаверади. Бир куни келиб, гўрингизни қазийдиган битта яҳудий ҳам
қолмайди.
—Униси ҳали номаълум. Биз кутаётган Пайғамбар келсин, ўшанда ким ғолибу ким мағлуб
бўлиши аён бўлади. Кўрасизлар ҳали, сизлар билан бошқача ҳисоблашамиз, Од ва Ирам
қавмлари каби йўқ бўлиб кетасизлар!..
Яҳудийларнинг нимага шамаъ қилаётганини тушуниб етмаган мушриклар қўпол
муомалага ўтақолдилар:
— Қани, дафъ бўлинглар бу ердан, лаънати яҳудийлар!
ҲАҚ ДИН ЙЎЛИДА
Ханифлар
Маккада байрам. Маккаликларнинг деярли ҳаммаси шаҳар кўчаларига чиққан. Улар бир
бутнинг атрофига тўпланганлар. Қурбонликлар сўйилиб, бутга бахшида этилаётир. Қилинган
қурбонликлардан бутлар нимани тушунганликлари ҳеч кимни қизиқтирмайди.
Шу байрам куни бу одамларга қўшилмай, уларнинг кулгили хаттиҳаракатларини бир
чеккада кузатиб турган тўрт киши ҳам бор эди. Улар жуда ғамгин эдилар.
— Қавмимиз тутган йўл ҳеч ҳам тўғри эмасда...
Ҳақиқий дин бу дин эмаслигига қасам ичишим мумкин.
— Гапинг тўғри, эй Варақа. Мен ҳам сенинг фикрингга қўшиламан. Мана, масалан,
қошида қурбонлик сўйилаётган бу бут, менингча, бошқа тошлардан сира фарқ қилмайди. Ҳеч
кимга фойдаси ҳам йўқ, зарари ҳам.
Бу сўзларни сўзлаган Зайд ибн Амр эди. У яна биродарларига қараб:
— Мен қатъий қарор қилдим: дарҳол йўлга тушаманда, ҳақиқий динни излайман.
112
Менингча, ҳақ дин пайғамбар Иброҳимнинг динидир, — деди.
— Ҳа, албатта, Иброҳимнинг динидан бошқа ҳақ диннинг йўқлигига аминман.
Суҳбат шу тарзда давом этди. Қисқа вақт ичида йўлга тушишга аҳдлашиб, тарқалдилар.
Булар — Варақа ибн Навфал, Зайд бин Амр, Усмон ибн Ҳувайрис, Абдуллоҳ ибн Жаҳш эди.
Аммо бу йиғилиш ва суҳбат Фил ҳодисасига нисбатан қайси йили бўлгани номаълум.
* * *
Варақа ибн Навфал Шом томонларга кетди. Учрашган дин арбобларининг таъсирида
христианликка кирди. Ўқиш, ёзишни ўрганди. Христиан динига оид китобларни ўқиди.
Иброний, яъни, қадимги яҳудий тилини ўрганиб, Тавротни ҳам мутолаа қилди.
Маккага қайтганда яҳудийликни ҳам, христианликни ҳам чуқур ўрганиб олим бўлган, ҳатто
Тавротдан, Инжилдан баъзи нарсаларни ёдлаб олган эди. Баъзан яҳудий тилида ўқиган диний
китобларининг мазмунини араб тилида сўзлаб берарди. Аммо на бировни христианлик динига
чорларди, на Макка аҳлидан бирор киши унинг олдига келиб: «Эй Варақа, пайғамбар Исо
алайҳиссаломнинг динини менга ҳам ўргат, мен унинг динига киришни истайман», дер эди. У
ўз ҳолича, тўғри эканлигига ишонган христианлик динига содиқ бўлиб қолаверди. Биров келиб:
«Сенинг бутларимизга ибодат қилганингни кўрмай қолдик. Энди орамизга қўшилмасанг,
бўлмайди», демади ҳам. Вақт ўтиб Варақанинг кўзлари хиралашди. Яхши кўрмайдиган бўлиб
қолди. Лекин ўқиган китобларида ёзилган маълумотлар ёдида эди. Чунончи, Таврот ва Инжилда
ўқиганида бир неча оятнинг энди келадиган Пайғамбар ҳақидаги хушхабари унинг зеҳнига
ўрнашиб қолган, бу сўнгги Пайғамбарни интизорлик билан кутар эди. У зот шу Макка
шаҳридан чиқади деб ишончи комил эди. Орасира маккалик танишларига чуқур разм солар,
«Ажабо, булардан қайси бири пайғамбар бўлиши мумкин, саодат тожи улардан қайси бирининг
бошига кийгизилар экана?!» деб ўйлаб қоларди. Кимга пайғамбарлик унвонини муносиб
кўришини, албатта, Оллоҳ ўзи яхшироқ билади.
— Нима бўларди, эй Раббим, мени ўша Пайғамбарга етиштирсанг...
Сўнгги пайтларда Варақа шу дуони пичирлаб айтиб юрадиган бўлиб қолди.
* * *
Усмон ибн Ҳувайрис Шомга борди, ўша ерда муқим ўрнашди. У ҳам христианликни қабул
қилди. Бундан ташқари, Шом ҳокимига маккаликлар устидан арз этиб, агар уларнинг устига
мунтазам бир қўшин билан юриш уюштирилса, у ерларни осонгина фатҳ қилиш мумкинлигига
ишонтирди.
Ҳоким ўзининг қўли остида хизматда бўлган иккинчи даражали бошқа бир ҳокимга мактуб
ёзиб, Усмон ибн Ҳувайрисдан бериб юборди. Мактубда қўшин билан Макка устига юрин1
қилиш ва у ерларни ишғол этиш буюрилган эди.
Ҳоким ибн Жафна бу фармонни бажариш учун тайёргарлик кўра бошлади. Шу пайтда
унинг мақсадидан воқиф бўлган дарвешлар гуруҳи Ибн Жафнани зиёрат қилиш учун изн
сўрадилар. Ибн Жафна ҳузурига ташриф буюрган таркидунёчилардан сўради:
— Хўш, хизмат?
— Эй малик, Ҳарам халқи устига қўшин билан юриш қилиш ниятингни эшитдик, шу
тўғрими?
— Ҳа, тўғри. Менга буюрилган фармон шу.
— Эй малик, бизлар сени яхши кўрамиз. У ерларни босиб олсанг, бундан бизга ҳеч қандай
зиёнзаҳмат етмайди. Аммо у ерда «Каъба» деб аталувчи, пайғамбар Иброхим замонидан қолган
бир Байт борки, Оллоҳ ҳеч кимсанинг бу Байтга қўл кўтаришига, унга ҳужум қилишига рози
бўлмайди. Чунончи, бундан бир неча йил олдин Яман томонлардан келган катта қўшин Маккага
етай деб турганда, Оллоҳнинг қарғишига учраб, маҳв
бўлиб кетди. Бу айни ҳақиқатдир. Зинҳор бундай ишга бел боғламагин, — дедилар.
113
Шундан кейин Фил ҳодисасини тафсилотлари билан сўзлаб бердилар.
— Буларни фақат ва фақат яхшилик тилаб гапириб бердик, эй малик. Бошингга бир кулфат
тушса, биз учун бениҳоя қайғули бўлади — дедилар.
Ибн Жафна уларни кузатгач, кичкина бир текширув ўтказиб, Абраҳа лашкарининг
фожиавий ҳалокати ҳақида аниқ маълумот олди. Дарҳол тайёргарликни тўхтатди. Усмон ибн
Ҳувайрисни ҳузурига чақиртирди. Ҳарам ҳудудини фатҳ этишга бундай имконият яратиб
бергани учун ташаккур билдирди. Бу ҳали хамир учидан патир, дея бир неча кўйлак ҳадя этиб,
эгнига кийдирди. Усмон янги либос кийгани учун кечқурун танасининг қаттиқ қичишаётганини
сезди. Қашинган эди, яралар пайдо бўлди. Узини тобора ёмон ҳис қила бошлади. Шундан кейин
бирданига:
— Ё, алҳазар... — деб юборди.
Аммо вақт ўтган эди. Кўйлагига заҳар суртилганига ҳеч шубҳаси қолмади. Дарҳол ечди.
Бироқ энди ҳеч нарсани ўзгартириб бўлмасди. Секинаста ўлими яқинлашаверди.
Бир неча соатдан сўнг ибн Жафнанинг ҳузурига кирганлар унга Усмон ибн Ҳувайриснинг
типирчилабтипирчилаб, жон берганини билдирдилар.
— Бизга қазиган чоҳга ўзи йиқилди, — деди ҳоким.
* * *
Абдуллоҳ ибн Жаҳш турли жойларга борди, кўп одамлар билан мулоқотда бўлди. Ниҳоят,
у ҳам христианликка кирди. Бу дин унинг қалбига ҳузур ва осойишталик бағишлади. Абдуллоҳ
қидирган нарсасини топганига ишончи комил эди. Яна Маккага қайтди ва у ерда тинч ҳаёт
кечира бошлади.
* * *
Зайд ўртоқлари билан хайрлашиб, уйига келгач, мақсадини аввал хотини Сафийяга
билдирди. Ҳадромийнинг қизи Сафийя бундан сира хурсанд бўлмади. Эрини жуда яхши
кўрарди. Яхши хулқли, покиза ва суюкли инсон эди. Келишган, басавлат бир киши эди. Узоқ
вақт ундан айрилишини ҳеч ҳам хоҳламади.
— Кетма, Зайд, шу ерда ёнимда қол, сенсиз туролмайман, — деди.
Аммо Зайднинг аҳди қатъий эди. Бу шунчаки айтилган гап эмас, кўнглининг тубтубигача
сингиб кетган дунёқараш эди. Эрхотин ҳеч келиша олмадилар. Зайд кетиш фикридан бир
дақиқага бўлсада, қайтмади. Сафийя кеткизмайман, деб ўжарлик қилиб туриб олди. Зайд
Сафийя кўрсатган ҳамма важларни сабртоқат билан тинглади, уни кўндиришга уринди, кейин:
— Аммо мен, албатта, ҳақ динни топишим керак. Бу йўлда ҳар кандай оғирчиликка,
йўкотишларга ҳам тайёрман, — деди.
— Хўп, биз сенсиз нима қиламиз? Зайд ўғлига ишора қилди:
— Мана, Саид. Боламни бағрингга босиб, ўзингни овутарсан.
Келажакда лсаннат хушхабарини ҳаётлик чоғидаёқ оладиган бу кичкина бола «Ашарайи
мубашшара»дан (иайғамбаримиз жаннати бўлганликларидан хушхабар берган ўн кишидан)
бири бўлган Саид ибн Зайд ҳазратлари эди.
Бироқ бу баҳона Сафийяни ишонтиролмади.
— Айтишга осон. Лекин аёл учун эрининг ўрни бошқа, ўғилнинг ўрни бошқа.
Баҳстортишувлар шу тарзда чўзилиб кетди, Зайд хотинини ҳеч кўндиролмади. Охири, у рози
бўлмаса ҳам, йўлга чиқишга қарор берди. Сафийя ҳам, ўз навбатида, уни қандай қилиб бўлсада,
олиб қолишга қатъий киришди. Нихоят, ахволни Зайднинг амакиси Хаттобга гапириб берди.
Хаттоб Зайдга панднасиҳат қилди, дўқ урди. Ҳақ дин ҳақидаги хомхаёлни миянгдан чиқариб
ташла, деб қаттиқ огоҳлантирди. Хаттоб Зайднинг хам амакиси, ҳам акаси эди. Зайднинг бобоси
Нуфайл ўлганида, орқасидан икки ўғил ва хотини қолган эди. Бири олдинги хотинининг ўғли
Амр, иккинчиси энди бева қолган хотинидан туғилган Хаттоб. Нуфайлнинг таъзияси куни
ғалати ҳодиса рўй берди. Азага келган хотинлар дод солиб йиғлар эдилар. Араб одатларига
114
кўра, яхши хислатлари таъриф этилган марсиялар ўқиларди. Шу пайт Нуфайлнинг ўғли пусиб
бориб, бир хоиага кирди. Чапга, ўнгга аланглади. Ҳеч кимнинг у билан иши йўқлигидан
фойдаланиб, бир зумда қўйнидан чиқарган рўмолни ўгай онасининг бошига ёпди.
Аёл бир сапчиб тушди. Бироқ энди бўлар иш бўлган, рўмол бошига ёпилган эди. Бундан
буён Амр ўгай онасининг якка хўжайини бўлиш ҳуқуқини қўлга киритган эди. Истаса унга ўзи
уйланади, истаса, бошқа бировга сотиб юборади. Чиркин, аммо кенг тарқалган одат эди бу. Эри
ўлган хотин марҳумнинг жанозаси ўқилаётганида аза тутсинми ёки эрининг яқин
қариндошларидан бири тўсатдан бошига ёиадиган рўмолдан сақланиш йўллари ҳақида бош
қотирсинми? Бошига оғир кулфат тушган аёл ё бутун дардини унутиб, фақат шу ҳақдагина
ўйлаши ва овланишдан қутулиши, ё бошига тушадиган ишга рози бўлиши, икки йўлдан бирини
танлаши керак эди. Учинчи йўл йўқ эди.
Мархум уйдан олиб чиқиб кетилгач, ов муддати тугарди. Амр угай онасининг бошига
рўмол ёпиш орқали эгалик ҳуқуқини қўлга киритгач, уни бировларнинг ихтиёрига топншриб
қўйиш ниятида эмаслигини очиқойдин билдирган эди. Ўзига маъқул бўлган пайтда унга
уйланди. Бу никоҳдан Зайд исмли бир ўғил дунёга келди.
Зайд улғайгач, қавмининг бу аҳмоқона одатларига қарши қалбида жирканиш ҳисси
уйғонганини ҳис этди. Тошларга, дарахтларга тангри дея сиғинишнинг бемаънилигини англади.
Бундай хаттиҳаракатлар нотўғрилигини айтишдан тап тортмади. Аммо бу йўлда илк бор унга
қарши чиққан одам ҳам амакиси, ҳам онаси бир ака бўлган Хаттоб эди. Зайд Хаттобдан роса
калтак еди.
Шундан кейин Сафийя ҳар сафар Зайднинг йўлга тайёргарлик кўраётганини сезди дегунча,
Хаттобга хабар жўнатар, масала шу билан ҳал бўлар эди. Аммо бир куни кслиб бу
чоратадбирлар ҳам фойда бермай қўйди. Эрта тонгда ўзини бир ишни назорат қилиш учун
чиқиб кетаётгандек кўрсатган Зайд кечқурун уйига қайтмади. Сафийя ўғли Саид билан унинг
орқасидан қон йиғлаб қолди.
* * *
Зайд Ҳарам заминини тарк этгач, кунларча йўл юрди. Дуч келган жойда дин арбоблари
ҳақида суриштирди, кўнглида ёнаётган дарди бедавога малҳам қидирарди. Ниҳоят, бир
христиан руҳонийи унинг саволларига шундай жавоб берди:
⎯ Сенга Исо алайҳиссаломнинг динига киришни тавсия этаман.
— Исонинг дини мени қониқтирмайди.
— Нега?
—Чунки Ҳазрати Исо яккаю ёлғиз бир Оллоҳга иймон келтиришни буюрар эдилар. Сизлар
битта Оллоҳни учтага етказдингизлар. Оллоҳ бирдан ортиқ бўлса, учта бўлди нима, уч юзта
бўлди нима?! Масалан, менинг ватанимдагилар уч юздан ортиқ илоҳ бор деб эътироф этадилар,
ўшалардан қандай фарқларинг бор?
⎯ Сен Исонинг биргина Оллоҳга сиғинишни буюрганини қаердан биласан?
— Чунки Оллоҳ яккаю ягонадир. Ўзига шерик қўшишни амр этадиган кишини
пайғамбарлик вазифасига тайинлаши мумкин эмас. Демак, бу — сизларнинг ишларингиз, яъни,
уч илоҳ бордир, деб пайғамбар Исо эмас, сизлар айтасизлар. Бирикки сония тўхтаб қолди, унинг
гапларини диққат билан, ҳайрат билан тинглаган руҳонийнинг кўзларига тик боқди:
—Мен эса, фақат яккаю ягона Оллоҳга ишонишни амр этувчи динни қидиряпман.
—У ҳолда сенга, иймон келтирсанг, ҳидоят топадиган бир дин ҳақида маълумот берайин.
— Қайси дин экан у?
—Иброҳим алайҳиссаломнинг динидир.
—У ҳолда менга унинг мохиятини тушунтирсанг.
—Тушунтира олмайман.
—Нега?
115
—Чунки у диннинг асл моҳиятини, ўзагини, мазмунини ўзим ҳам билмайман, биладиган
бирон кишининг борлигига ҳам ишонмайман. Зайд у ердан намли кўзлар билан чикди. Яна
йўлга тушди.
— Оллоҳим, сен шоҳид бўлгинки, мен Иброҳим пайғамбар динининг тарафдориман. Шу
дин йўлида яшашни, шу дин йўлида ўлишни орзу қиламан, — дея йўл босди.
Шундан кейин оғироғир қадам ташлаб кетаётган туясининг устида ўтирган ҳолда Иброҳим
пайғамбар танитган Оллоҳга сажда этиш мақсадида бошини туянинг бўйнига эгди. «Оллоҳим,
Оллоҳим, сенга қандай ибодат қилишни билолмаяиман», дея сўзланди.
Шом томонларда учратган бир роҳибга ўз ҳаётини гаиириб берди. Шунда роҳиб:
—Эй маккалик биродар, тушунишимча, сен Иброҳим пайғамбарнинг динини
қидираётирсан. Сен қидирган динни билувчининг ёки шу динга кирган бир кишининг
борлигига кўзим етмайди. У яҳудий эмас эди, христиан ҳам эмасди. Пок ва самимий бир
эътиқод билан Оллоҳга топинишни буюрган пайғамбар эди. Яҳудийлик ҳам, христианлик ҳам
пайғамбар Иброҳимдан (с.а.в.) кейин келган динлардир. Иброҳим пайғамбар намоз ўқир, сажда
қилар ва ибодатларида сенинг ватанингда қад кўтарган Байтга йўналар эди. Зеро, у Байтни ҳам
ўзи Оллоҳнинг амрига мувофиқ қурган эди. Сен ҳозироқ орқага қайт, ўз юртингга бор. Чунки
Оллоҳ сенинг қавмингдан, сенинг юртингдан бўлган бир кишига вазифа берадики, у пайғамбар
Иброҳим томонидан келтирилган ҳақиқий тавҳид ва ханифлар динини ўргатади. У Оллоҳнинг
энг суюкли бандасидир. Зайд бундан ортиқ маълумотга эга бўлолмаслигига ишонч ҳосил қилиб,
Маккага қайтди. У учрашган дин арбоблари берган энг сўнгги маълумот қидирганини ўз
юртида топажагини кўрсатарди.
Юртига келди. Одамлар ҳамон бутларга сиғинишар, ҳамон уларга қурбонликлар қилишар
эди. Танишлари ундан:
— Нима қилдинг, нима бўлди? — деб сўрадилар.
— Варақа христианликни қабул этди. Аммо у дин менга тўғри келмади. Мен пайғамбар
Иброҳимнинг динига эътиқод қўйдим, — деди.
— У нимага инонарди?
—Нимага инонганини билмайман. Лекин нимага инонган бўлса, мен ҳам шунга эътиқод
қилтандек қабул қилишини Оллоҳдан тилайман.
* * *
Бир куни Зайдни ушбу сўзларни пичирлаб юрганида кўриб қолдилар:
— Раббим, чин маънода сенинг амрингга тайёрман. Сенга қул бўлиб, бандалик қилиб
буйруғингни бажаришни истайман. Хайрни хоҳлаган бандангман, мутакаб бир, муттаҳам
эмасман. Оллоҳим, юзимни фақат сенга бурганман. Менга қандай муомала килсанг ҳам,
барибир сенга илтижо қиламан. Зайд шу сўзларни айтиб бўлгач, ерга эгилди ва бошини саждага
қўйди.
* * *
Зайд шафқат ва мархаматли бир киши эди. Айниқса, қиз болаларни тириклайин тупроққа
кўмишларига чидаб туролмасди.
Бу ахмоқона ҳукмни бажаришга бел боғлаган бир отага шундай деган эди:
— Шу гўдакни менга бер. Ўз паноҳимда тарбиялаб, вояга етказаман.
Зайд шу йўсинда бу гўдакни ўлим чангалидан қутқарди. Йиллар ўтиб, ўша гўдак балоғатга
етди, ҳуснига ҳусн қўшилди, гўзал қиз бўлди. Ўшанда қизнинг отасига шундай таклиф қилди:
— Хоҳласанг, кизингни ол. Хоҳласанг, яна менинг қарамоғимда қолаверсин.
Зайд шу йўл билан анчагина маъсум гўдакларнинг жонини омон сақлаб қолган эди.
* * *
Хаттоб ўз укаси ва, айни пайтда, жияни ҳам бўлган Зайднинг бошқача одам бўлиб
қайтганидан сира ҳам хушнуд эмас эди. Уни қўлидан ушлаб, бутларнинг қошига олиб борди.
116
⎯ Кани, бир кўрай, Зайд, буларга сажда килгинчи, — деди.
Зайд бу таклифга асло рози бўла олмас эди. Зинҳор уларга сажда қилмаслик учун шунча
пайт бегона юртларда қолиб кетган, юрагини ёндираётган оташни сўндириш учун
қанчаданқанча чўлу биёбонларни ошиб ўтган эди. Юлдузлар чароғон этган осмон остида ёлғиз
ўзи қанчаданқанча кечаларни мижжа қоқмай ўтказди, қанчаданқанча сафар заҳматларига юзида
табассум билан бардош берди, «Оллоҳим, сени қидиряпман. Оллоҳим, сен пайғамбар
Иброҳимга (а.с.) жўнатган динингни қидирмоқдаман», дея кўзёшларини оқизди. Энди Хаттоб
тугул, бутун жаҳон одамлари қўшилишиб ҳам бу ночор махлукларнинг қошида уни бош эгишга
мажбур этолмасдилар.
— Мен бутларга сажда қилмаслик учун шунча пайтгача бегона юртларни кезиб юрдим, —
деди.
— Хўш, уларнинг чиндан ҳам илоҳ эканликларига энди ишондингми?
— Йўқ. Улар асло ҳақиқий илоҳ эмасдирлар. Уларга тоатибодат қилиш одамларга ҳеч
қандай наф келтирмайди. Улардан узоқ юриш ҳам хеч бир зарарга сабаб бўлмайди. Хаттоб
ишнинг чўзилиб кетишини сира ҳам хохламасди. Феъли бунга йўл қўймасди. Масалани шартта
ҳал этишга қарор берди. Зайдни роса калтаклагандан сўнг, энди бу тентакликка барҳам бериш
пайти келди, дея уни ёлғиз қолдирди.
* * *
Макканинг Жидда томонидаги Балдок деб аталувчи манзилида яшовчи
Абдулмутталибнинг невараси Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Зайд ибн Амр билан ҳамфикр эди. Зайд
бутларга бош эгиш у ёқда турсин, улардан қаттиқ нафратланадиган Муҳаммад ибн Абдуллоҳни
жуда яхши кўрар, унга ихлоси баланд эди. Аммо анча пайтдан буён ахтараётган буюк
кишисининг ёнгинасида ўтириб, у билан биргаликда сухбатлашаётгандан мутлақо бехабар эди.
Фақат угина эмас, бу ҳақиқатдан у пайтлари Муҳаммад ибн Абдуллоҳнинг ўзи ҳам бехабар
эди...
Олдиларига дастурхон келтириб ёйдилар. Гўштдан тайёрланган таом қўйилди. Бутларга
қурбонлик мақсадида сўйилган молнинг гўшти эмас эди, албатта. Шундай бўлсада, Зайд унга
қўлини ҳам теккизмади ва шундай деди:
—Мен на сизларнинг бутлар учун сўйган қурбонлик гўштингиздан ейман ва на Оллоҳдан
бошқасининг исмини зикр этиб сўйилган мол гўштини. Молҳолни яратган
Оллоҳдир. Унинг яшаши учун кўкдан сув юборган, ердан ўтўлан ўстириб қўйган ҳам Оллоҳдир.
Шуни билатуриб ҳам Оллоҳга шак келтирасизлар.
* * *
Бир куни яхши одамлиги билан шуҳрат қозонган савдогар бўлмиш Абу Бакрнинг қизи
Асмо Каъба ёнидан ўтиб кетаётган эди. У ерда бутларга сиғиниш билан банд бўлганларга
қарата шундай дея бошлади:
— Эй қурайшликлар, Худо ҳаққи, орангизда мендан бошқа пайғамбар Иброҳимнинг
динига эътиқод қилган кимса йўкдир. Зинодан узоқ юринг. Чунки унинг оқибати фақирликдир.
Оллоҳ учун сўйилмаган молнинг гўштини ҳам еманг. Кейин шундай мазмундаги байтларни
ўқиди: «Мен юзимни залворлизалворли тоғларни, қояларни кўтариб турган шу ерни яратганга
ўгирдим. Мен кўнглимни тотли сув юклари билан тўлибтошган булутларнинг эгасига
топширдим. Шамоллар кимнинг амрига биноан у ёкданбу ёққа ва, аксинча, эсиб турган бўлса,
мен хам ўшанинг йўлига кирдим, уига банда бўлдим».
Асмонинг бу ерда ортиқ туриши хавфли эди. Чунки у ердагилар Зайдга душман бўлиб,
нафратдан ўзларини қўярга жой тополмаётганлардан эди. Жанжалтўполон бошланиб кетиши
ҳеч гап эмас эди. Хаттобнинг фикрича, Зайд тоза адабини еган, энди ақли кириб қолган бўлиши
керак эди. Лекин, ҳайҳот, у ўз фикридан қайтмабди. Иброҳим динига содиқ қолибди. Қаерга
борса, қаерда ўтирса, Иброҳимнинг динидан гап бошлар, бутларнинг оддий тошлардан иборат
117
эканлигини очиқойдин гапирар эди.
Хаттоб уни иккинчи марта тарбиялаш керак деган фикрга келди. У жуда бақувват эди.
Чинор ниҳоли каби бир ўспирин бўлган ўғли Умарни ҳеч аямай дўппослаган пайтлари бўлиб
турарди. Аммо Умар калтак еркан, отасига бўлган хурмати боис ломмим демасмиди ёки кучи
етмаслигини билгани учун азобларга чидармиди — буниси бизга маълум эмас.
Чиндан ҳам жуда бақувват, жасур Хаттоб Зайдни олдига солиб, уйига олиб келди, иккинчи
марта яна роса калтаклади. Бу калтаклардан сўнг навбат панднасиҳатлар, танбеҳу
дўқпўписаларга келди. Бу ҳам кор қилмагач, яна калтаклади ва:
— Бундан буён Макка тупроғига қадамингни босмайсан. Чунки энди одам ўлмаслигинг
равшан... — дея қувиб юборди.
Вазият жуда кескинлашган эди. Улим хавфи туғилди. Шунинт учун Зайд ватанини тарк
этди. Аммо Маккадан узоқлашишни ўйламасди. Макка яқинидаги тоғу тошлардан, ғорлардан
ианоҳ топди. Кўзёши тўкиб, ота1ПИН шеърлар ўқиб, ўзига тасалли бериб юрди. Дунёда қолган
биргина орзуи яқинда келадиган сўнгги пайғамбарга етишиш, унинг оёғига қўнган чангларни
кўзларига суртиш эканлигини кўкка термулатермула қайтақайта такрорларди.
Хаттоб Макка ёшларидан бир гуруҳини тўнлаб, Зайдни қаерда кўриб қолсалар, тошбўрон
қилишга кўндирди. Зайд бирон хабар эшитиб қоларман, деган умидда ҳар келганида, ушбу
безориларни учратар, улар отаётган тошларга нишон бўлар эди.
Бу иш бир неча бор такрорланди. Шундан кейин Зайд яна Шом томонларга бош олиб
кетди. Йўл юриб борар экан, шу мазмундаги байтларни ўқир эди:
«Ҳодисалар ақл тарозисига солинса, мен бир Оллоҳга банда бўламанми ёки бир дона
илоҳга? Мен Лотдан ҳам Уззодан воз кечдим. Жасоратли ва сабртоқатли киши аслида шундай
қилиши керак. Мен на Уззони илоҳ деб тан оламан, на унинг икки қизини ва на Бани Амрнинг
икки бутини зиёрат қиламан. Бизнинг биргина Роббимиз борки, мен фақат унга ияюнаман.
Чунки эсҳушим ҳали жойида...»
У Шомга бу гал янги дин қидириб бормади. Фақат юрагида ёнаётган оташ алангасини
пасайтирмоқчи эди, холос. У учратган бир роҳиб:
— Қаердан келяпсан, эй туякаш, — деди.
— Иброҳим наслининг юртидан.
— Хўш, мақсадинг нима?
— Ҳақиқий динни қидиряпман.
— У ҳолда сен тезда ўз юртингга қайт. У динни келтирадиган пайғамбар ё шу кунларда
чиқди, ё чиқиш арафасидадир.
Зайд дарҳол қайтди. Нима бўлса бўлсин, Маккага киришга қатъий аҳд қилди. Босган ҳар
бир қадами уни тобора Ҳарам ҳудудига яқинлаштирарди. Лекин Арзи Лахм деган жойга
келганида, пешонасида совуқ терлар пайдо бўлди.
Атрофини нотаниш одамлар ўраб олган эдилар. Булар, эҳтимол, қароқчилар эди. Зайдни
улар ҳам танимасдилар. Зайд улардан қутулиш учун ҳамма нарсасини беришга тайёр эди. Аммо
бу одамларнинг уни қўйиб юборин1 ниятлари йўқ эди. Ахийри Зайд оғир зарба еб, бу дунёдан
абадий кўз юмди. Бу пайтда қурайшликлар бетўхтов равишда Каъбани таъмирлаш билан
машғул эдилар.
* * *
Унинг ўлимига йиғлаганлар орасида Варақа ибн Навфал ҳам бор эди. У Зайднинг шаънига
шу байтларни ўқиди: «Эй Амрнинг ўғли, сен тўғри йўлни топдинг. Покиза ҳаёт кечирдинг,
аёвсиз куйдирадиган жаҳаннам оташларидан узоқлашдинг. Бу сенинг яккаю ягона бўлган, тенги
йўқ Оллоҳга ишонишинг ва бемаъни бутларга сиғинишдан воз кечишинг туфайлидир. Баъзан
инсон ернинг стмиш қават остида бўлса ҳам, Роббининг раҳмати етиб бораверади».
* * *
118
Фижор урушининг қаҳрамонларидан бири сифатида бизга олдинги боблардан таниш
бўлган Умаййа ўғли Ҳарб бир сафар чоғида вафот этиб, йўлдошлари уни ўлим жойида дафн
килган эдилар. Маккага келишгач, унинг ўлганлиги ҳақида хабар бердилар. У машъум хабарни
эшитганлар Ҳарбнинг қаб ри қаердалигини сўрадилар. Ораларидан шоиртабиат биттаси шундай
жавоб берди:
Ва қабру Ҳарбин би макоин кафр,
Ва лайса қурба қабри Хдрбин қабр.
Яъни: «Ҳарбнинг қабри сувсиз бир чўлдадир. Унинг қабри ёнида бошқа қабр йўкдир».
Шундай деб таърифлашга мажбур бўлган эдилар. Чунки қайтиб борсалар, каерга
кўмганларини кўмганларнинг ўзлари ҳам топа олмасдилар.
Энди амавийларнинг етакчиси Ҳарбнинг ўгли Абу Сусрён бўлиб қолди. Маккада энг олди
аслзода ўн киши бўлса, ўшаларнинг бири Абу Суфён эди, десак сира янглишмаймиз.
Каъба кайта қурилаётган кунларда Сакиф қабиласининг машхур шоири Умаййа ибн Абу
Солт Абу Суфён билан биргаликда Шом йўлида эди. Бир христианлар қишлоғида дам олиш
учун тўхтадилар. Қишлокдаги бир неча киши шоир Умаййа ибн Абу Солтга ҳурмат
кўрсатишиб, уни совғалар билан сийладилар. Ўзини меҳмонга чақирдилар. Умаййа улар билан
бирга кетди ва анчагача у ерда қолди. Қайтиб келгандан сўнг эгнидаги кийимларини ечди,
қоиқора бошқа бир либосга буркандида, Абу Суфёндан:
— Христиан олимларидан бири билан учрашишни истайсанми? — деб сўради.
Абу Суфён ҳеч иккиланмай жавоб берди:
— Йўқ.
— Нега?
— Чунки менга хуш ёқадиган гапни айтса, унга ишонмайман. Ёқмайдиган гап гапирса,
жаҳлим чиқади. Умаййа яна ёлғиз ўзи кетди. Қайтиб келганида, тун ярмидан оққан эди.
Хурсанд эди, чўзилиб ётди. Тонг отди ҳамки, аммо Умаййанинг кўзларига сира уйқу келмади.
Чеҳрасидан ҳорғинлиги шундайгина билиниб турарди. У индамас, Абу Суфён ҳам гапирмас
эди. Ниҳоят, Умаййа сукунатни бузди:
—Йўлга чиқмаймизми?
—Хоҳласанг, чиқаверамиз.
Сафар яна давом этди. Икки кун юрдилар. Умаййа ҳамон гапирмас, хаёли нималар
биландир банд эди. Учинчи куни:
Бирон нима десангчи, эй Абу Суфён! — деди.
— Хўш, ўзинг нега индамайсан, Умаййа? Худо ҳаққи, ҳув анави оғайниларингни
қишлоғига борганингдан кейин оғзингга талқон солиб, қулф уриб қўйганмисан, деб ўйлаган
эдим. Ҳеч сени шу аҳволда кўрган эмасм